ΚΑΦΕΣ: Μνήμες και επαφές…

Ω βαρύ γλυκέ καφέ μου,

Και σαν είμαι με παρέα

Και σαν έχω μοναξιά,

Κάθε μια σου ρουφηξιά

Είναι μια ψηλή ιδέα!

Γεώργιος Σουρής

Γράφει η Μαρία  Ν. Αγγέλη, 

Δρ. Κοινωνικής Λαογραφίας

        Ο καφές ήταν και παραμένει για το μεγαλύτερο μέρος των Ελλήνων μια γευστική απόλαυση. Ο μεγάλος αριθμός καφενείων ήταν πανελλήνιο φαινόμενο. Σήμερα πολλά από αυτά έχουν γίνει καφέ ή καφέ μπαρ.

      Τα καφενεία αποτελούσαν στέκια κυρίως των ανδρών. Εκεί απολάμβαναν τον καφέ ή το ποτό τους συζητώντας για την πολιτική, για την εργασία τους κλπ. Οι γυναίκες δεν πήγαιναν στο χώρο αυτό. Απολάμβαναν τον καφέ τους στο σπίτι συντροφιά με τις φίλες και τις γειτόνισσες.

     Στο Ξηρόμερο ο καφές προσφερόταν ως κέρασμα στον ξένο που θα ερχόταν στο σπίτι. Καφές και γλυκό του κουταλιού…

     Θυμάμαι τις συμβουλές της μάνας μου για έναν πετυχημένο καφέ, που έπρεπε να έχει τις σωστές αναλογίες υλικού και ωραίο καϊμάκι. Επίσης, έπρεπε να τον σερβίρω σε δίσκο με καλοσιδερωμένο πετσετάκι, «δισκόπανο». «Να’σαι νοικοκυρά», μου έλεγε η μάνα, «να λένε χαρά  στ(ην) κοπέλα»!...............

    Γλυκειά μου μάνα, το άρωμα του καφέ μου γεμάτο μνήμες…

      Θυμάμαι τον πατέρα που απολάμβανε το καφεδάκι και το στριφτό τσιγάρο του δίπλα στο τζάκι χαλαρώνοντας μετά από την κούραση της μέρας. Του άρεσε να τον πίνει σε χοντρό φλιτζάνι. Μόνος  αργότερα, συνήθιζε να ψήνει τον καφέ του και έπαιρνε την κόρη μου, παιδάκι τότε, και της μάθαινε την τέχνη του καλού καφέ! Καμάρωνε εκείνη που έμαθε να ψήνει “μερακλίδικο” καφέ του παππού…

     Θυμάμαι ακόμα τις γειτόνισσες να συναντιούνται και να πίνουν καφέ, να πλέκουν, να κεντούν, να σχολιάζουν… Μια από αυτές η θειά Καλλιόπη Νικήτα μου είχε πει για τον «καφέ ρεβίθι»:

    «Τότε  δεν είχαμε καφέ και έψηναμε ρεβίθια. Τα’ψηναμε στο καφοσούφλι. Ξέρεις  το καφοσούφλι; ήταν ένα σουφλί και στη μια άκρη είχε ένα κλειστό “ έτσιγιά” κι είχε και μια πορτούλα. Άνοιγες κι έβαζες μέσα ρεβίθια. Τα’ψηνες στη φωτιά κι ύστερα τα’τριβες στο γουδί  κι ήταν έτοιμο. Αυτό το βράζαμε όπως τον καφέ και βούταγαμε το ψωμάκι μας το πρωί. Άμα θέλεις να δεις καφοσούφλι να πας στην Καλλιόπη τ’ Μπαρμπαρούση να δεις. Το φύλαξε αυτήνη από τότε. Τέτοια είχαμε εμείς τότε Μαρία μ’. Τώρα είναι ούλα τα καλά...»

     Τα σύνεργα του  καφέ: καφοσούφλι, μύλο του καφέ, γουδιά και καφόμπρικα εποχής βλέπουμε σήμερα σε λαογραφικά μουσεία, αλλά και ως διακοσμητικά σε κάποια παραδοσιακά καφενεία…

Όμως ο καφές δεν είναι ένα αγαπημένο ρόφημα που ξυπνάει μνήμες.

Είναι ένα ρόφημα και με συμβολική αξία:

Πάμε για καφέ;

     Η φράση είναι δηλωτική της διάθεσης τόσο του  ατόμου που απευθύνει την πρόσκληση, όσο  και του ατόμου που την αποδέχεται, για επικοινωνία σε επίπεδο επαγγελματικό, φιλικό κλπ.

     Σήμερα ο καθένας, ανάλογα με την επιλογή του, μπορεί να απολαύσει το αγαπημένο του είδος καφέ : ελληνικό, φραπέ, εσπρέσσο, καπουτσίνο, γαλλικό κλπ. Πολλές φορές όμως σημαντικότερη είναι η επικοινωνία και όχι το είδος του ροφήματος…

     Ο χρόνος πόσης του καφέ στη χώρα μας διαρκεί περίπου ένα δίωρο. Είμαστε λαός επικοινωνιακός.

Ο καφές της παρηγοριάς

   Σερβίρεται στις κηδείες και στα μνημόσυνα μαζί με κονιάκ και παξιμάδια. 

     Η μνήμη μου συγκρατεί την εικόνα των μαυροφορεμένων γυναικών στο χωριό μου που πήγαιναν στα μνημόσυνα. Τις θυμάμαι να κρατούν με το δεξί χέρι το φλιτζάνι του καφέ και με το αριστερό το πιατάκι και να πίνουν σχεδόν μονορούφι τον καφέ με την ευχή: «θεός  σχωρέστον» το μακαρίτη…

 Η μαζικότητα της παραγωγής σε αυτές  τις περιπτώσεις συνήθως έχει  ως  αποτέλεσμα κακής ποιότητας ρόφημα, «νεροζούμι» όπως λέγεται.

Η φράση «καφές της παρηγοριάς» μεταφορικά λέγεται για τον καφέ που πίνει κάποιος μετά από κάτι δυσάρεστο…

Ο καφές  της χαράς

         Έτσι θα τον ονόμαζα εγώ. Πρόκειται για ένα καφέ που μόνο στο Ξηρόμερο τον συνάντησα: Μετά την εκκλησία η νύφη «προσκυνούσε» στο σπίτι της πεθεράς  της. Εκεί ένα αρσενικό παιδί τη σέρβιρε καφέ. Ήταν ο «καφές της νύφης». Φυσικά η νύφη δεν έπινε τον καφέ, αλλά άφηνε ένα καλό φιλοδώρημα στο παιδί…

     Μια προσπάθεια ερμηνείας του εθίμου: το αρσενικό παιδί-σερβιτόρος είχε συμβολική σημασία. Να γεννήσει η νύφη «σερνικά» παιδιά,  που ήταν επιθυμία όλων!

     Η μη πόση του καφέ πιθανόν να συμβόλιζε την αποτροπή κάθε πίκρας… και της πικρής συνήθως σχέσης νύφης και πεθεράς…

Ο καφές της  ελπίδας

      Έτσι θα μπορούσα να χαρακτηρίσω τον καφέ που καλύπτει και την ανάγκη των ανθρώπων να προβλέψουν το μέλλον. Οι καφετζούδες «λένε τον καφέ». Διαβάζουν τα σύμβολα στο κατακάθι του καφέ και  κάνουν τις προβλέψεις τους δίνοντας ελπίδες  για χρήμα,  επιτυχία κλπ.

    Άσχετα από το αν πιστεύουμε στους χρησμούς της καφετζούς, έστω για πλάκα θα ακούσαμε την ερμηνεία των συμβόλων του.

   Η μαντική του καφέ πέρασε και στον κινηματογράφο  με τη Γεωργία Βασιλειάδου.

Ο καραβίσιος  ή παπορίσιος καφές

      Έτσι χαρακτηρίζεται ο καφές που πληρώνουμε ακριβά. Συνήθως αυτό συμβαίνει στα κυλικεία των πλοίων, όπου πολλά προϊόντα είναι υπερτιμημένα και τα πληρώνουμε «παπορίσια»! Σε υπερβολική τιμή, «τσουχτερή», μπορεί να  πληρώσουμε τον καφέ μας σε αεροδρόμια και διάφορα τουριστικά μέρη…

      Κλείνοντας να πω ότι: η απόλαυση κάθε είδους καφέ είναι θέμα ποιότητας, σωστής συντήρησης και σωστής παρασκευής του. Είναι όμως και θέμα ωραίου σερβιρίσματος. Τα όμορφα σκεύη, από φλιτζάνια και πιατάκια μέχρι μπρίκια και καφετιέρες χαρίζουν πρόσθετη ευχαρίστηση!

«Και του καφέ ιμπρίκια, όλα ήσαν ασημένια

Και του καφέ φλιτζάνια, όλα ήσαν φαρφουρένια», λέει ένα λαϊκό δίστιχο.

      Είναι βέβαια και θέμα χώρου. Μπορεί αυτός ο χώρος να είναι ένα ζεστό σπιτικό περιβάλλον, ένα παραδοσιακό καφέ ή ένα φημισμένο καφέ.

         Προσωπικά απολαμβάνω εξίσου τον καφέ μου και στο απλό καφενείο του Ξηρομέρου και στο διάσημο καφέ Γκρέκο της Ρώμης!

Είναι θέμα καλής  διάθεσης και καλής παρέας…

Το διάσημο καφέ Γκρέκο της Ρώμης

Καφενείο στον Μαχαιρά  Ξηρομέρου