ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΠΑΝΗΓΥΡΙΑ: Mια μελέτη περίπτωσης στο Ξηρόμερο Αιτωλοακαρνανίας

Γράφει η: Μαρία Νίκου Αγγέλη

                Δρ. Κοινωνικής Λαογραφίας

Αφιερωμένο στη μνήμη 
της χορευταρούς 
μάνας μου Ειρήνης Αγγέλη 

Ιτιά, ιτιά μοσχοϊτιά

Μου ’χεις μαράνει την καρδιά […]

Ιτιά μου σε παρακαλώ

Σκύψε να κόψω τον ανθό.

Στη Ρούμελη και στο Μοριά

Όλοι χορεύουν την ιτιά...

Το παραδοσιακό πανηγύρι

      Ήταν μια εορταστική εκδήλωση που οργάνωναν οι άνθρωποι σε ενορίες με την ευκαιρία της γιορτής του Αγίου ή της Αγίας. Το πανηγύρι ήταν ένα πολύ σημαντικό γεγονός για  το χωριό και χωριζόταν σε τρία μέρη:

Θρησκευτικό μέρος: Εσπερινός  και λειτουργία στον Άγιο ή στην Αγία που γιόρταζε και λιτάνευση της εικόνας.

Ψυχαγωγικό μέρος: Μουσική με όργανα «ζυγιές» και ελληνικό παραδοσιακό χορό την παραμονή και ανήμερα.

Eμπορικό μέρος: υπαίθρια παζάρια, σαν τις λαϊκές αγορές, όπου ο κόσμος μπορούσε να αγοράσει διάφορα προϊόντα.

Το πανηγύρι  στο Μαχαιρά Ξηρομέρου Aιτωλοακαρνανίας

    Ως Ξηρομερίτισσα έχω τη βιωμένη εμπειρία και τα ακούσματα από τα πανηγύρια της περιοχής. Και ιδιαίτερα από το πανηγύρι του χωριού  μου, του Μαχαιρά. Σ’ αυτό θα αναφερθώ:

      Το πανηγύρι του χωριού μου χωριζόταν σε δύο μέρη: το θρησκευτικό και το ψυχαγωγικό. Το δεύτερο μέρος  τολμώ να πω ότι είχε μεγαλύτερη σημασία για τους χωριανούς μου και για τους επισκέπτες.......

        Γινόταν στη γιορτή του Αγίου Χριστοφόρου 8, 9 Μαίου. Όλοι οι χωριανοί περίμεναν με χαρά τη γιορτή αυτή για να διασκεδάσουν μετά από την κούραση της καθημερινότητάς τους. Εκείνη την περίοδο οι αγρότες ασχολούνταν με το φύτεμα του καπνού, μια χρονοβόρα και επίπονη διαδικασία.

       Οι κτηνοτρόφοι είχαν το άρμεγμα των ζώων μια επίσης πολύ κουραστική εργασία.

     Το πανηγύρι λοιπόν, ήταν μια ευκαιρία για επικοινωνία και κυρίως ψυχαγωγία.

Στη διασκέδαση αυτή συμμετείχαν και τα δύο φύλα.

      Οι γυναίκες αναλάμβαναν τη φροντίδα και την καθαριότητα της εκκλησίας που γιόρταζε. Επίσης, όσες είχαν άτομο στην οικογένεια που γιόρταζε έφτιαχναν σπερνά και λειτουργιά για να στείλουν στην εκκλησία και γλυκά για το κέρασμα των επισκεπτών τους. Οι γυναίκες φρόντιζαν ιδιαίτερα την ενδυμασία τους, ετοίμαζαν τα γιορτινά ρούχα για τη δημόσια εμφάνισή τους στο πανηγύρι! Και ιδιαίτερα οι νεαρές… Πολλά προξενιά έγιναν με αφορμή αυτή την εμφάνιση.

       Οι άνδρες δεν συμμετείχαν πολύ στα της εκκλησίας. Αναλάμβαναν όμως να κλείσουν τραπέζι στο χώρο  που γινόταν το πανηγύρι, να δώσουν νούμερο για σειρά χορού, να συνοδέψουν την οικογένεια στο πανηγύρι, «να ρίξουν χρήμα»,να πληρώσουν τους οργανοπαίχτες για κάθε μέλος της οικογένειας που χόρευε και να κεράσουν όποιον συγγενή ή φίλο ήθελαν. Kαι οι νεαροί να θαυμάσουν το ωραίο φύλο και πιθανόν να «καμακώσουν» τη μέλλουσα σύντροφο.

      Τα παιδιά από νωρίς έτρεχαν στα καφενεία για να υποδεχτούν «τα όργανα»! Και να δουν την προετοιμασία και να θαυμάσουν την τραγουδίστρια! 

       Κάποιες χρονιές ένας μικροπωλητής έστηνε τους ξύλινους πάγκους του και άπλωνε πάνω τη γλυκιά πραμάτεια του: κοκοράκια, καραμέλες, ζαχαρωτά, ποπ-κορν, ξηρούς καρπούς κλπ. Γλυκοί πειρασμοί για τα παιδιά.

      Το βράδυ όλοι οι χωριανοί βγαίνανε σε παρέες συγγενικές ή φιλικές. Δεν έβγαιναν στο πανηγύρι μόνο όσοι είχαν πένθος. Κάποιος από την παρέα πήγαινε νωρίτερα, όπως ανέφερα, για να κλείσει τραπέζι σε καλή θέση, αλλά και σειρά χορού!

    Τότε τηρούνταν αυστηρά η σειρά στο χορό. Χόρευε μία μία παρέα και έδινε ο καθένας την παραγγελιά του για χορό. Ο άγραφος κανονισμός ήταν: δύο τραγούδια ο κάθε χορευτής. Ένα τσάμικο και ένα συρτό. Δεν επιτρέπονταν να σηκωθεί κάποιος και να πιαστεί στο χορό αν δεν ήταν της παρέας. Θα γινόταν μεγάλη παρεξήγηση!

         Όλη η παρέα στο χορό είχε τη δυνατότητα να χορέψει με άνεση και ο πρωτοχορευτής να κάνει τις φιγούρες που αυτοσχεδίαζε αυθόρμητα, αλλά ταιριαστά με το χορό του. Δεν υπήρχε συνωστισμός, αυτό το «πατείς με, πατώ σε», που δεν αφήνει το περιθώριο στο χορευτή να κάμει τις φιγούρες του. Να αναφέρω ότι οι χορευτές τότε ήταν αυτοδίδακτοι. Δε φοιτούσαν σε σχολές χορού, όπως υπάρχει η δυνατότητα σήμερα. Ήταν χορός της ψυχής τους και όχι του βήματος!

     Οι παρευρισκόμενοι, ως θεατές απολάμβαναν αυτή την πηγαία έκφραση και εκπλήσσονταν με τον αυτοσχεδιασμό στις κινήσεις του μερακλή πρωτοχορευτή.

      Ακόμα και ο τραγουδιστής και ο κλαρινίστας βλέποντας τα πόδια του χορευτή και το ρυθμό του, προσάρμοζαν τη μουσική στα μέτρα του [αργό ή γρήγορο ρυθμό…]. Υπήρχε δηλ. ένας αλληλοσεβασμός και μια αλληλεπίδραση στο μουσικό και στο  χορευτή. Ένα μοναδικό ταίριασμα. Μια ανεπανάληπτη αρμονία…

       Στο Ξηρόμερο είχαμε την τύχη να απολαμβάνουμε μυθικές φωνές στο δημοτικό τραγούδι:  ο Τάκης Καρναβάς ήταν η μεγαλύτερη φωνή! Θεϊκή! [Στη μνήμη αυτού του Τραγουδιστή θα μπορούσε να διοργανώνεται κάθε χρόνο πανηγύρι! Και όχι μόνο στη γενέτειρά του, την Κανδήλα, αλλά και σε άλλα χωριά της ευρύτερης περιοχής…]

Έρχονταν επίσης και εξαιρετικές τραγουδίστριες όπως:

Τασία Βέρα, Γιούλα Κοτρώτσου, Βαγγελιώ Χρηστιά κλπ. Απολαμβάναμε το γλυκόλαλο κλαρίνο του Βασίλη Σούκα, Μάκη Βασιλειάδη, Κοκκώνη, Αριστόπουλου κλπ.

     Δημοτικά τραγούδια που χορεύονταν πολύ στα πανηγύρια τότε ήταν: ιτιά, ιτιά λουλουδιασμένη, ένας αϊτός καθότανε, ο Σελίμπεης, Μαρία Πενταγιώτισσα, Παπαλάμπραινα, πάνω σε ψηλή ραχούλα, μανουσάκια, μαύρα μάτια  στο ποτήρι κ.ά.

      Το κλαρίνο, το τραγούδι  κι ο χορός έδιωχναν την κούραση από τους χορευτάδες και έβλεπες να απογειώνονται!

Η μάνα  σέρνει το χορό!

     Τώρα που γράφω αυτές τις σειρές έρχεται στη σκέψη μου η μορφή της μερακλούς μάνας μου:

        Μια  γυναίκα εξαντλημένη από την καθημερινή  κούραση τη βλέπω στο χορό να πετάει!

Τα πόδια της κεντάνε! Τα κουρασμένα χέρια της ανεβαίνουν ρυθμικά. Το πρόσωπό της φεγγοβολά. Το μέτριο ανάστημά της υψώνεται λεβέντικα από  τη γη στα ουράνια…

     Ο πατέρας βγάζει «τη δεσμίδα» από την τσέπη του και ρίχνει στα όργανα. Η παρέα τη θαυμάζει.Η τραγουδίστρια της χαρίζει το μαντήλι της!

Πόσο θα’θελα να σου μοιάσω μανούλα…

       Η θειά Μίλταινα γνωστή μοιρολογίστρα του χωριού μας, όταν νωρίς έφυγε η μάνα, ανάμεσα σε άλλα μοιρολόγια της είπε και ένα για το χορό της. Θυμάμαι δυο στίχους:

Ήθελα γένει μια χαρά, να γένει ένα παγγύρι

Να ιδώ τη Ρήνη μ’ στο χορό με τ(ου)ς άλλους μερακλήδες…

Συγχωρέστε μου τη συγκίνηση... 

Το πανηγύρι για μένα είναι συνυφασμένο με την έντονη παρουσία της μάνας! 

      Και για να ευθυμήσουμε αναφέρω ότι: η δασκάλα μου στο Δημοτικό της έλεγε: Ρήνη, η Μαρία είναι άριστη μαθήτρια. Και  η μάνα τη ρωτούσε: χορό ξέρ(ει); 

Η  εξέλιξη:

     Στις δεκαετίες  του ’70 και ’80 το πανηγύρι γνώρισε μεγάλη ακμή. Ήταν τότε που υπήρχε  οικονομική άνθηση και ανάπτυξη των χωριών. Τότε που οι άνδρες καλοντυμένοι συνόδευαν τις οικογένειές τους στο πανηγύρι και έριχναν «χαρτούρα» στα κλαρίνα! Έτσι για το κέφι τους! Τότε που στο μικρό χωριό μου έρχονταν 2 και 3 ζυγιές στο πανηγύρι!...

ΒΙΝΤΕΟ ΑΠΟ ΠΑΝΗΓΥΡΙ ΣΤΗ ΜΑΧΑΙΡΑ  

ΚΙ ΑΛΛΟ ΒΙΝΤΕΟ ΑΠΟ ΠΑΝΗΓΥΡΙ ΣΤΗ ΜΑΧΑΙΡΑ
  

       Τις τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα όμως τα πράγματα αλλάζουν. Οι νέοι φεύγουν για   σπουδές ή για μια καλύτερη ζωή στις πόλεις. Τα χωριά ερημώνουν.Η καπνοκαλλιέργεια εγκαταλείπεται σιγά σιγά.

    Αλλάζουν οι τρόποι διασκέδασης, τα ενδιαφέροντα, οι νοοτροπίες… Οι νέοι δεν ακούνε πια δημοτικά τραγούδια. Πέταξαν αυτά τα ακούσματα σαν να ήθελαν να πετάξουν από πάνω τους τη ρετσινιά του « βλάχου, επαρχιώτη»!

Τα πανηγύρια χάνουν την αίγλη τους.

Αλλαγές και συνέχειες:

•Σήμερα  οι Πολιτιστικοί σύλλογοι  και οι Δήμοι προσπαθούν να οργανώνουν πανηγύρια κυρίως τους καλοκαιρινούς μήνες που οι άνθρωποι παίρνουν τις άδειές τους και επιστρέφουν στα χωριά τους. Παρατηρείται μια αλλαγή ως προς τη διοργάνωση: Δεν είναι διοργανωτής ο καφετζής του χωριού όπως άλλοτε, αλλά ένας Σύλλογος.

•Zωντανεύουν και πάλι τα χωριά έστω για λίγο, με τους ήχους της μουσικής και τη συγκέντρωση κόσμου!

•Δίνεται η ευκαιρία για αντάμωμα, γνωριμία, επικοινωνία και διασκέδαση μικρών και μεγάλων.

•Και σήμερα ευτυχώς, υπάρχουν αξιόλογοι νέοι τραγουδιστές και τραγουδίστριες που στέκονται με σεβασμό στην παράδοση. Και ευτυχώς,τραγουδάνε ακόμα εξαιρετικές τραγουδίστριες όπως: Φιλιώ Πυργάκη, Βαγγελιώ Χρηστιά κ.ά. που διαθέτουν «φωνή, όχι κορμί», για να χρησιμοποιήσω μια έκφραση της νεολαίας… Οι υπεύθυνοι της διοργάνωσης ας επιλέγουν τους καλύτερους! Και ας μην εκπίπτουν στο βωμό του υλικού κέρδους…

•Παίζονται τραγούδια όχι μόνο της περιοχής, αλλά και από άλλες περιοχές, ώστε να καλύπτονται όλες οι επιθυμίες…

•Οι μουσικοί πληρώνονται από το Σύλλογο και οι παρευρισκόμενοι δεν επιβαρύνονται οικονομικά στο χορό τους. Αυτό στην εποχή της οικονομικής κρίσης  είναι σημαντικό. Ο καθένας έχει τη δυνατότητα να διασκεδάσει.

•Δεν υπάρχει εκείνη η σειρά στο χορό και η στενή συγγενική παρέα. Όλοι οι παρευρισκόμενοι γνωστοί και μη μπορούν να χορέψουν. Αυτό βέβαια σε κάποιους που έζησαν την εποχή της οικογενειακής παρέας με τα θετικά, όπως ανέφερα παραπάνω, ίσως δεν αρέσει. Όμως αλλάζουν οι καιροί, αλλάζουν και τα πανηγύρια. Αρκεί να υπάρχει σεβασμός και αξιοπρέπεια σε κάθε εκδήλωση.

«Μέτρον άριστον», για να χρησιμοποιήσω το αρχαίο ρητό.

•Η Σωστή διοργάνωση, η επιλογή σημαντικών τραγουδιστών και η κατάλληλη προβολή μπορεί να προσελκύσουν κόσμο και από άλλα μέρη. Επιτυγχάνεται δηλ. και μια προσέλευση τουριστών, κυρίως Ελλήνων, που επιθυμούν να γνωρίσουν αυτού του είδους τη διασκέδαση και να γευτούν την τοπική κουζίνα.

•Ο χώρος του πανηγυριού είναι πιο ευρύς και υπάρχει μέριμνα για φιλοξενία  πολλών ανθρώπων. [πάργκικ αυτοκινήτων, διευκόλυνση κλπ.]

•Σε κάποιες περιπτώσεις δεν υπάρχει καθόλου το θρησκευτικό μέρος του πανηγυριού όπως άλλοτε.

    
      Οι Σύλλογοι ή οι Δήμοι επινοούν και καθιερώνουν   τοπικές γιορτές με κάποιο θέμα: ένα τοπικό προϊόν ή ένα ιστορικό γεγονός κλπ.

Γιορτή της σαρδέλας, γιορτή της μελιτζάνας… Γιορτή της μάχης που έγινε στην περιοχή κλπ.

     Είναι ωραίο να αναδεικνύονται κάποια ιστορικά γεγονότα.

Οι νέες γενιές μαθαίνουν καλύτερα την τοπική ιστορία και κατανοούν ευκολότερα την Εθνική ιστορία!

        Είναι σημαντικό επίσης να προβάλλονται κάποια τοπικά προϊόντα και οι παραγωγοί να έχουν τη δυνατότητα να τα πουλήσουν…

      Έτσι μπορεί να συνδυαστεί η επικοινωνία, η γνώση, η γεύση και  η ψυχαγωγία …

•Παράκληση στους Πολιτιστικούς Συλλόγους: να ανανεώνονται με τη συμμετοχή των νέων σ’ αυτούς…Έτσι η παράδοση θα διατηρείται και θα εμπλουτίζεται… Και το σημαντικότερο: να υπάρχει καλή διοργάνωση και αξιοποίηση όλων των μελών (επιστημόνων, τεχνιτών,αγροτών, κτηνοτρόφων, νεολαίων κ.ά.) για το καλύτερο αποτέλεσμα.

      Σέβομαι και εκτιμώ πολύ την προσπάθεια κάποιων ατόμων ή συλλόγων και φορέων που διοργανώνουν εκδηλώσεις για την προβολή του τόπου μας. Κάποιες εικόνες όμως που βλέπω όπως: σκουπίδια εδώ και εκεί, αντικείμενα σε πλήρη αταξία, «λίθοι, πλίνθοι και κέραμοι  ατάκτως ερριμμένα», δεν αφήνουν ωραίες εντυπώσεις. Και δυστυχώς, φέρνουν το αντίθετο από το επιθυμητό αποτέλεσμα. Δυσφημίζουν αντί να διαφημίζουν τον τόπο μας! Παιδεία έχουμε και καλαισθησία διαθέτουμε.

    Μην επιτρέπουμε να μας πουν: «είστε για τα πανηγύρια!».

[η έκφραση δηλώνει απαξίωση. Χρησιμοποιείται για εξευτελισμό κάποιου ή κάποιων…]

      Ας είμαστε προσεκτικοί και επιλεκτικοί ακόμα και στις φωτογραφίες που «ανεβάζουμε»…

ΤΟ ΧΡΩΣΤΑΜΕ ΣΤΟΝ ΤΟΠΟ ΜΑΣ ΚΑΙ ΣΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΜΑΣ.

Πρόταση αξιοποίησης:

Εμείς οι Ξηρομερίτες έχουμε ένα πανέμορφο τόπο! Μια αδιαμφισβήτητη αρετή: τη φιλοξενία μας! Και  επιπλέον, εξαιρετικούς μεζέδες…για καλοφαγάδες!

       Η γιορτή της προβατίνας, της  γίδας και του τράγου θα μπορούσε να καθιερωθεί ως γιορτή σε πολλά χωριά του Ξηρομέρου που έχουν κτηνοτροφία και φημίζονται για τα εκλεκτά κρεατικά τους.

      Ένα εξαιρετικό τοπίο για παράδειγμα είναι τα Βρίστιανα. Περιοχή που ανήκει στο Μαχαιρά και  στα Βλυζιανά, αν δεν κάνω λάθος. Προσφέρεται  για ένα αντάμωμα Ξηρομεριτών και όχι μόνο!

      Θα μπορούσε εκεί να γίνει ένα Αφιέρωμα στους κτηνοτρόφους της ευρύτερης περιοχής… Με συνεργασία Συλλόγων και Δήμου, καλή οργάνωση και σωστό σχεδιασμό, σεβασμό στην παράδοση και στο περιβάλλον!

      Τα εξωκκλήσια που υπάρχουν στη θέση αυτή μπορούν να αξιοποιηθούν για το θρησκευτικό μέρος του πανηγυριού.

[Στην περιοχή είχε μεγάλη κτηνοτροφία. Υπάρχουν πηγάδια, λούτσα για πότισμα των κοπαδιών κλπ. Εκεί κάποτε είχαν χειμαδιά και Ηπειρώτες τσοπάνηδες…

Μπορεί σε συνεργασία με τους κτηνοτρόφους να προγραμματιστεί να γίνει άρμεγμα και τυροκόμισμα κάτω από τις βελανιδιές για να μαθαίνουν οι νέοι…] 

Κόντρα στους δύσκολους καιρούς, ας διοργανώνουμε πανηγύρια και ας διατηρούμε τους χορούς μας …

Οι  φίλοι Bloggers μπορούν να προβάλλουν αυτές τις τοπικές γιορτές  με τον καλύτερο τρόπο!

ΟΛΟΙ μαζί για τα ΚΑΛΥΤΕΡΑ!

Ας προτάξουμε το ΕΜΕΙΣ και ΟΧΙ το εγώ!

Θα κλείσω με ένα τραγούδι που το ερμήνευε υπέροχα ο Άρχοντας του Δημοτικού Τραγουδιού Τάκης Καρναβάς:

«Τι να της κάνω της καρδιάς

Που ’ναι παραπονιάρα

Πότε με κάνει και γελώ

Και πότε αναστενάζω

Κι άλλες φορές μωρέ παιδιά

Μανούλα να φωνάζω!»

-Οι φωτο είναι απο παλιά πανηγύρια στη Μαχαιρά και είναι του Χριστόδουλου Κουβέλη.