Μαρία Ν. Αγγέλη: Επί ανθισμένων ασπαλάθων…

Επί ανθισμένων ασπαλάθων…

Γράφει η δρ Μαρία Ν. Αγγέλη

e-mail:agelimaria@yahoo.gr

 «Ασπάλαθος  όντε ανθεί

Κι ο κρίνος όντε δένει

Κι η κοπελιά σα στολιστεί

Το νου τ’ αθρώπου παίρνει»

Μαντινάδα

Εικόνα: Ασπάλαθοι ανθισμένοι…

Φωτο: Δ. Αγγέλης

         Ασπάλαθοι ανθισμένοι. Μια φωτογραφία στο viber μου έστειλε προχτές ο αδελφός μου από τη Ρόδο. Και επί ασπαλάθων ανθισμένων η γκλίτσα του… Ως λεζάντα έγραφε: «Άμυνα στον κοροναϊό»!

     Συμβολική η εικόνα των ασπαλάθων: Η φύση είναι ευεργετική. Η θέα των ανθισμένων φυτών είναι εξαιρετική. Οι ασπάλαθοι με τα σκληρά αγκάθια τιμωρούν τους τυράννους, όπως αναφέρει η μυθολογία μας. Ελπίζω και τον σκληρό κοροναϊό, όπως αναφέρει με χιούμορ ο αδελφός μου…

        Με αφορμή αυτή τη φωτογραφία μπήκα στη διαδικασία να μάθω περισσότερα για τους ασπάλαθους, να θυμηθώ το ποίημα του Σεφέρη, το σπαθόλαδο της κυρά Ρήνας, την ασπαθαλότρουλα του Βενιζέλου…

I). Ο ασπάλαθος είναι ένα φυτό που όταν είναι ανθισμένο είναι υπέροχο. Τα άνθη του προκαλούν θαυμασμό, σαν την ομορφοστολισμένη κοπελιά, όπως τραγουδάει ο ανώνυμος τραγουδιστής με τη μαντινάδα του…

Ασπάλαθος είναι το αρχαίο όνομά του. Έχει και άλλα πολλά ονόματα όπως: ασφάλαθος, ασπάλαθρο, σπαλάθι, ασφελαχτός, σφαλαχτός, σπάλαθρον, ασπραγγαθιά… Ο ασπάλαθος ανθίζει την Άνοιξη. Τα άνθη του έχουν έντονο κίτρινο χρώμα και χαρακτηριστικό άρωμα. Μετά την ανθοφορία οι τρυφεροί βλαστοί του μεταμορφώνονται σε πολύ σκληρά αγκάθια…

Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι με ασπάλαθους χτυπούσαν για να τιμωρήσουν σκληρά τους τυράννους στον Άδη. Μυθολογικά  το φυτό συνδέθηκε  και με την τιμωρία του Αρδιαίου, τύραννου μιας πόλης της Παμφυλίας.

Οι καρποί του είναι σαν τους καρπούς των φασολιών με τη διαφορά ότι είναι πιο μικροί, σκληροί και χνουδωτοί. Οι γίδες τρώνε τους καρπούς και τους τρυφερούς βλαστούς του φυτού πριν μεταμορφωθούν σε αγκάθια…

II). Κάθε φορά που αντικρύζω ασπάλαθους ανθισμένους θυμάμαι το ποίημα του Γ. Σεφέρη με τίτλο: «Επί Ασπαλάθων…». Το παραθέτω:

Ήταν ωραίο το Σούνιο τη μέρα εκείνη του Ευαγγελισμού
πάλι με την άνοιξη.
Λιγοστά πράσινα φύλλα γύρω στις σκουριασμένες πέτρες
το κόκκινο χώμα κι ασπάλαθοι

δείχνοντας έτοιμα τα μεγάλα τους βελόνια
και τους κίτρινους ανθούς.
Απόμακρα οι αρχαίες κολόνες, χορδές μιας άρπας αντηχούν ακόμη ...
Γαλήνη.
- Τι μπορεί να μου θύμισε τον Αρδιαίο εκείνον;
Μια λέξη στον Πλάτωνα θαρρώ, χαμένη στου μυαλού τ' αυλάκια·
τ' όνομα του κίτρινου θάμνου
δεν άλλαξε από εκείνους τους καιρούς.
Το βράδυ βρήκα την περικοπή:
«Τον έδεσαν χειροπόδαρα» μας λέει
«τον έριξαν χάμω και τον έγδαραν
τον έσυραν παράμερα τον καταξέσκισαν
απάνω στους αγκαθερούς ασπάλαθους
και πήγαν και τον πέταξαν στον Τάρταρο, κουρέλι».
Έτσι στον κάτω κόσμο πλέρωνε τα κρίματά του
ο Παμφύλιος Αρδιαίος ο πανάθλιος Τύραννος.
31 του Μάρτη 1971

[Είναι το τελευταίο ποίημα του Σεφέρη και δημοσιεύτηκε στο Βήμα (23-9-71) τρεις μέρες μετά το θάνατό του στην περίοδο της δικτατορίας. Το ποίημα βασίζεται σε μια περικοπή του Πλάτωνα (Πολιτεία 614 κ.ε.) που αναφέρεται στη μεταθανάτια τιμωρία των αδίκων και ιδιαίτερα του Αρδιαίου. Ο Αρδιαίος, τύραννος σε μια πόλη της Παμφυλίας, ανάμεσα σε άλλες ανόσιες πράξεις είχε σκοτώσει τον πατέρα του και τον μεγαλύτερο αδερφό του. Ήταν πατροκτόνος και συνάμα αδελφοκτόνος! Γι’ αυτό και η τιμωρία του, καθώς και άλλων τυράννων, στον άλλο κόσμο στάθηκε φοβερή. Όταν εξέτισαν την καθιερωμένη ποινή που επιβαλλόταν στους αδίκους και ετοιμάζονταν να βγουν στο φως, το στόμιο δεν τους δεχόταν αλλά έβγαζε ένα μουγκρητό. «Την ίδια ώρα άντρες άγριοι και όλο φωτιά που βρίσκονταν εκεί και ήξεραν τι σημαίνει αυτό το μουγκρητό, τον Αρδιαίο και μερικούς άλλους, αφού τους έδεσαν τα χέρια και τα πόδια και το κεφάλι, αφού τους έριξαν κάτω και τους έγδαραν, άρχισαν να τους σέρνουν έξω από το δρόμο και να τους ξεσκίζουν επάνω στ’ ασπαλάθια και σε όλους όσοι περνούσαν από εκεί εξηγούσαν τις αιτίες που τα παθαίνουν αυτά και έλεγαν πως τους πηγαίνουν να τους ρίξουν στα Τάρταρα». (Πλ. Πολιτεία 616)] 

Το ποίημα «Επί ασπαλάθων...» είναι το τελευταίο που συνέθεσε ο Γιώργος Σεφέρης. Το 1971 το ολοκληρωτικό καθεστώς διένυε την πέμπτη χρονιά. Αυτό προκαλούσε μεγάλη δυσαρέσκεια στον ποιητή ο οποίος φέρνει στο νου του, από ένα τυχαίο συνειρμό με τους ασπάλαθους, την τιμωρία του τυράννου Αρδιαίου. Το ποίημα αποτελεί μια καταγγελία κατά της δικτατορίας. Εμπεριέχει και ένα συμβολισμό για τη σκληρή τιμωρία που θα έπρεπε να αποδοθεί στους δικτάτορες της Ελλάδας.

III). Ο ασπάλαθος χρησιμοποιήθηκε και στη λαϊκή ιατρική για την αντιμετώπιση κάποιων ασθενειών.

Ενδεικτικά παραθέτω: α)το ιαματικό φυτό ασπάλαθος ο λαχναίος. Σε χργρ. γιατροσόφι του τόπου μας διαβάζομε: “Εις σπάσιμον, έπαρε τον σπόρον του ασπραγκαθίου και τρίψε τον και ένωσον αυτόν με μέλι απαφρισμένον και ας τρώγει ο ασθενής, ήγουν ο σπασμένος (=αυτός που έχει σπασμένη κήλη ή όρχεις, άλλως κατεβασμένο) ημέρας 40 ταχύ και βράδυ και υγιαίνει”

Ἀσφελαχτὸς .“Εκ του φλοιού της ρίζης του οποίου παρασκευάζετο ευώδες έλαιον”

 [Πηγή: Λεξικό του Λευκαδίτικου Γλωσσικού Ιδιώματος: https://lexikolefkadas.gr]

β). Με τα άνθη του και ανάλογη ποσότητα λαδιού παρασκευάζεται το «σπαθόλαδο». Η παράδοση αναφέρει ότι οι αρχαίοι Σπαρτιάτες  το χρησιμοποιούσαν για να θεραπεύουν τις πληγές τους από τις μάχες. Και στη λαϊκή ιατρική χρησιμοποιείται για να επουλώσει τραύματα, μώλωπες και εγκαύματα. Επίσης λέγεται ότι είναι χρήσιμο για ισχιαλγία, ρευματικούς πόνους και πόνους αρθρώσεων. Η αγαπητή κυρά Ρήνα Πολίτη, ογδόντα χρονών σήμερα, μου αφηγήθηκε ότι έφτιαχνε σπαθόλαδο και το είχε στο ντουλάπι για αλοιφή... «Κάνει πολύ καλό άμα έχεις πόνο στη μέση», μου είπε με σιγουριά η ίδια.

IV). Εκτός από τη χρήση του ως «γιατρικό» ή «γιατροσόφι», ο ασπάλαθος είναι χρήσιμος ως τροφή ζώων. Προτιμούν τις τρυφερές κορφές του οι γίδες. Εδώ μπορώ να συσχετίσω και το συμβολισμό της γκλίτσας του αδελφού μου επί ασπαλάθων!

Θα παραθέσω την πολύ ενδιαφέρουσα προφορική μαρτυρία μιας Κρητικιάς που έχει καταγράψει η συγγραφέας Εύη Βουτσινά. Έχει σχέση με τον ασπάλαθο και την ασπαλαθότρουλα. Ασπαλαθότρουλα λέγεται η τρυφερή κορυφή του ασπάλαθου.

Ασπαθαλότρουλα

«Ο γερο- Βενιζέλος ο Λευτέρης[ο Ελευθέριος Βενιζέλος] ήτανε φίλος του παππού μου, ήτανε οπλαρχηγός ο παππούς μου, κι ερχόταν στο σπίτι μας. Ήμουν παιδάκι αλλά το θυμάμαι αυτό. Μαζευότανε πολύς κόσμος στον κήπο του σπιτιού μας γινότανε χαμός.

Στρώναμε τραπέζι και ήταν πολύς κόσμος, τραγουδούσαν, λέγανε μαντινάδες κι ο Βενιζέλος καθόταν εκεί με τη γυναίκα του την Έλενα η οποία είχε πολύ υποφέρει με τις πολιτικές του περιπέτειες, κι εκείνος το καταλάβαινε και της έλεγε μια μαντινάδα:

Σαν την ασπαλαθότρουλα

Οπού την τρώνε οι αίγες

Έτσι σε φάγανε και εσέ

Οι εδικές μου έγνοιες!

Ο γιος του γερο-Βενιζέλου, ο Σοφοκλής, ερχόταν συχνά στο σπίτι μας και του κάναμε τραπέζι. Το φαγητό που του άρεσε ήταν ραδίκια του βουνού που τα φτιάχναμε σαλάτα ωμά με αλάτι, λάδι και λεμόνι και τα έτρωγε με στάκα».

[…]Μαρτυρία κ. Στέλλας Παρασκάκη από τα Χανιά.

 [Από: Εύη Λ. Βουτσινά, Γεύση Ελληνική, τρίτος τόμος, Εκδόσεις Καστανιώτη,  Αθήνα 1999].

Πρόκειται για απλές στιγμές ενός Μεγάλου πολιτικού άνδρα, όπως προκύπτει από την αφήγηση της Κρητικιάς που είχε την τύχη να γνωρίσει και να ακούσει τραγούδια και μαντινάδες από το «γέρο-Λευτέρη Βενιζέλο»! Πολύ πετυχημένη η παρομοίωση που χρησιμοποιεί ο Ελευθέριος Βενιζέλος  από την κτηνοτροφία της Κρήτης… Φαίνεται πως πέρα από την πολιτική κάτεχε καλά και τα απλά και καθημερινά του τόπου του…

Έτσι μαθαίνουμε και μεις την ασπαλαθότρουλα του ασπάλαθου, που είναι το θέμα που αναπτύσσουμε.

Από την Ιστορία γνωρίζουμε τον μεγάλο πολιτικό Ελευθέριο Βενιζέλο. Από την προφορική μαρτυρία  γνωρίσαμε, ελάχιστα έστω, το «γέρο Λευτέρη», τον απλό Κρητικό που τιμά τα έθιμα του τόπου του…

Κλείνοντας να πω ότι ένα βάζο με ανθισμένους ασπάλαθους θα δημιουργούσε μια ωραία γωνιά στο χώρο μας. Το διάβασμα κάποιου βιβλίου, το γράψιμο ενός ημερολογίου, ενός μηνύματος, η παρασκευή ενός γλυκίσματος κ.λ.π. μπορεί να αποτελέσουν την αντίστασή μας στον κοροναϊό και δημιουργική διέξοδο στον αναγκαίο κατ’ οίκον εγκλεισμό λόγω έκτακτης ανάγκης…

[13 Μαρτίου 2020]