Οι ένδοξες τοξωτές πύλες των Ακαρνάνων! -ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΑΚΑΡΝΑΝΙΑΣ

πηγή: George Babanis

Οι ένδοξες τοξωτές πύλες των Ακαρνάνων!

        Πρόκειται για ένα θαύμα της νεώτερης μηχανικής καθώς συναντώνται σχεδόν σε κάθε αρχαία πόλη και κυρίως στην περιοχή της Ακαρνανίας, παρουσιάζουν μιαν άλλη κοινωνική και κατ` επέκταση ταξική διαστρωμάτωση κι ένα άλλο κοινωνικό-πολιτικό-οικονομικό μοντέλο, μια διαφορετική δημοκρατία από αυτή της τού «ενός ανδρός αρχής» της Αθηναϊκής Δημοκρατίας του Περικλέους!

Η αρχιτεκτονική, τον καιρό των Ελλήνων, προκαλεί θαυμασμό και δέος καθώς διαπιστώνεται ότι πριν από δυόμισι χιλιάδες χρόνια το μυαλό τους ξεχείλιζε από το ωφέλιμο, το χρήσιμο, την ομορφιά και την ευφυΐα. Διότι, πέρα από τη μέριμνα να οικοδομήσουν ισχυρά και επιβλητικά οχυρά για την προστασία τους επένδυαν χρόνο και για το… κάλλος, για το κύρος, για τη δύναμη! Αυτό κύρος, αυτή τη δύναμη ήθελε να παρουσιάσει ο ηγέτης της Αθηναϊκής Δημοκρατίας Περικλής , δηλαδή να αποκτήσει η Αθηνα "αίδια" (αθάνατα) έργα και … «αήδια» (αηδιαστικά) έργα, ή οι άρχοντες των Μυκηνών με την Πύλη των Λεόντων κλπ, όπως αναφέρω στη συνέχεια.
Πρόκειται για επιβλητικές κατασκευές που υπάρχουν κυρίως στη Γη των Ακαρνάνων, όπως είναι η επιβλητική Κεντρική Πύλη ή “Αυλόπορτα” των τειχών της αρχαίας πόλης στην Παλαιομάνινα, η «Αυλόπορτα» των τειχών της αρχαίας πόλης Στράτου και των Οινιαδών (και στις δύο τελευταίες πόλεις σχεδόν όλες οι πύλες της είναι τοξωτές). Επίσης, είναι η Ιερή Πύλη στην Κεχροπούλα / Πάλαιρο που καλύπτει ημικυκλικό τόξο με κλειδί και στην αρχαία Λιμναία, μία εκ των οποίων είναι σφραγισμένη από πολυγωνικούς λίθους και έχουν προσαρμοστεί με τέτοιον τρόπο που χρειάζεται αρκετή παρατηρητικότητα για να διακριθεί. Επίσης, παρατηρείται και στην αρχαία Τορύβεια η τοξωτή πύλη που σώζεται και ονομάζεται «Πύλη του Βασιλιά» όπως και στα αρχαία Κόροντα.

Η σημασία και η επιρροή στον ελλαδικό χώρο.

 
Στη διδακτορική του διατριβή με τίτλο «Οι Αρχαίες Αιτωλικές Οχυρώσεις», ο Αναστάσιος Πορτελάνος παρουσιάζει την επιρροή των τοξωτών πυλών στον ελλαδικό χώρο και κυρίως στην Ακαρνανία, όπου, όπως αναφέραμε, συναντώνται στις παραπάνω αρχαίες πόλεις και όχι μόνο, καθώς η συνέχεια μιας έρευνας όλα αυτά τα χρόνια θα οδηγούσε και στην αποκάλυψη και άλλων τέτοιων πυλών. Στο κεφάλαιο του «Οινιάδες», αναφέρει ότι εκεί παρατηρείται μέχρι και σήμερα ο μεγαλύτερος αριθμός και ότι εκεί διακρίνουμε όλες τις μορφές τοξωτών πυλών. Εάν λάβει κανείς υπόψη του και τους άλλους τύπους που συναντάμε στην περίμετρο του περιβόλου της οχύρωσης διερωτάται, κατά πόσο όλες οι τεχνικές ανήκουν στην ίδια περίοδο. Η άποψη του Heuzey είναι, ότι όλες αυτές οι πυλίδες ανήκουν στην ίδια χρονική περίοδο και η διαφοροποίηση τους οφείλεται σε διάθεση των αρχιτεκτόνων.Ο Heuzey θεωρεί τις λοξές καμάρες θαύμα της νεώτερης μηχανικής. Δεν θεωρείται τόσο παράδοξο όσο συνήθως το γεγονός ότι στην περιοχή της Ακαρνανίας συναντάμε τρεις καμαρωτές πύλες σε Οινιάδες και Πάλαιρο και πολλές ψευδοκαμαρωτές οι οποίες φανερώνουν με την ύπαρξη του τοξωτού υπέρυρθου τους την γνώση της πραγματικής καμάρας. Η καμάρα θεωρείται ότι συνδυάζεται αισθητικά και κατασκευαστικά με το πολυγωνικό σύστημα, το οποίο κυριαρχεί στα Τείχη τόσο των Οινιαδών όσο και των άλλων Ακαρνανικών πόλεων και συναντά ευρύτατη εφαρμογή στην αρχαία Αιτωλία
Η ύπαρξη όλων αυτών των τοξωτών κατασκευών, καθώς τα τείχη των Οινιαδών ανάγονται στον 5ο αιώνα π.Χ. και η πόλη ήταν οχυρωμένη ήδη πριν από τα μέσα του αιώνα αυτού, μας παρέχει μερικά από τα περισσότερα πρώιμα παραδείγματα του είδους. Οι κατασκευές ήταν διαδεδομένες σε όλη την Ακαρνανία. Την κατασκευή ψευδοκάμαρας την συναντάμε σε ένα σπουδαίο παράδειγμα στην αυλόπορτα των οχυρώσεων της Παλαιομάνινας. Άλλα παραδείγματα τα συναντάμε στα τείχη του Στράτου, τα οποία από ορισμένους χορονολογούνται προ του 429 π.Χ., σε τρεις σωζόμενες πυλίδες, στις οχυρώσεις της Κομποτής, στις οχυρώσεις της Λιμναίας. Την πύλη του τείχους της Καμαρίνας της Ηπείρου, της ελληνικής Ποσειδώνιας κάτω Ιταλίας, δύο πυλίδες του τείχους της πόλεως Ερυκο, την λοξή πύλη του Ευρυήλιου Συρακουσών.
 

Παρατηρούμε, δηλαδή, ότι τα περισσότερα σώζονται στην περιοχή της Ακαρνανίας. Επίσης, παρατηρούμε περίπτωση στις Οινιάδες κατασκεύης ημικυκλικών τόξων από σφηνόλιθους, την οποία συναντάμε και στη μεγάλη λοξή πύλη στην οχύρωση του λιμανιού και είναι και αυτή συνήθης στις οχυρώσεις της Ακαρνανίας. Έτσι το τόξο των Οινιαδών είναι όμοιο με εκείνο της Παλαίρου . Άλλα δύο παραδείγματα από την Ακαρνανία και την Αιτωλία κλειδωτών ημικυκλικών τόξων, που σώζονται όμως μόνο στις γενέσεις, είναι εκείνα των Κορόντων Ακαρνανίας στο χωριό Χρυσοβίτσα, και της Νέας Πλευρώνας! Σύμφωνα με τον Ορλάνδο το ημικυκλικό τόξο ταξίδεψε από την Ελλάδα και ειδικότερα από την Ακαρνανία στην Κάτω Ιταλία και στην Σικελία. Το τόξο ως πλίνθινη κατασκευή ήταν γνωστή από πολύ παλιά στην Ανατολή, αφού στη Μεσοποταμία απαντάται ήδη από την 4η χιλιετία π.Χ. και στην Αίγυπτο από την 3η Χιλιτεία. Στη Βαβυλώνα και Περσία δεν αποτολμήθηκε η κατασκευή λίθινου τόξου. Στη Β. Συρία το τόξο εφαρμόστηκε έστω και υποτυπωδώς λίθινο, ήδη από την Μυκηναϊκή εποχή. Στην Ελλάδα το τόξο χρησιμοποιήθηκε από τα μέσα του 5 ου αιώνα π.Χ. Επίσης, ένα άλλο ιδιαίτερο συμπέρασμα του Ορλάνδο είναι ότι πίστευε ότι η αρχιτεκτονική των Ελλήνων της κλασσικής εποχής ήταν κατ΄εξοχή στατική και ευθύγραμμος εκφράζοντας δια της σύνθεσης κατακόρυφων στηριγμάτων και οριζόντιων δοκών την ολύμπιαν γαλήνη ενώ το ημικυκλικό τόξο άρμοζα μάλλον σε δυναμικούς χαρακτήρες πολεμοχαρείς λαών!
Επομένως, θα λέγαμε ότι τα τόξα και γενικότερα εκείνα των ακαρνανικών πυλών έχουν συμβάλει στην ανάπτυξη και στην καθιέρωση των τοξωτών και από κλειδωτό ημικυκλικό θόλο κατασκευών στον αρχαίο ελλαδικό χώρο και στην περιοχή που αυτός επηρέαζε…
Καθηγητής Ezio De Felice: Στην Παλαιομάνινα το πρώτο δείγμα τοξωτής πύλης στην ιστορία της αρχιτεκτονικής!
Ο αυστηρός εραστής του σχεδίου και των γραμμών αρχιτέκτων έχει και έντονες πολιτιστικές και όχι μόνο ευαισθησίες, όπως ο αρχιτέκτονας Φώτης Κατσαρός από τη Γουριώτισσα. Άκουσε για τις τοξωτές πύλες της Ακαρνανίας ως δευτεροετής φοιτητής τότε στη σχολή του στην Ιταλία και ιδιαίτερα για την Κεντρική, τη Μεγάλη Πύλη των τειχών της αρχαίας πόλης της Παλαιομάνινας, την «Αυλόπορτα» ή «Πόρτα» που βρίσκεται στη δεξιά όχθη του Αχελώου ποταμού. Και η έκπληξη: ο καθηγητής του γνώριζε τα πάντα για την πύλη αυτή! Τότε, ο καθηγητής του στη Σχολή Αρχιτεκτονικής στη Νεάπολη τη χαρακτήρισε «ως πρώτο παράδειγμα τοξωτής πόρτας στην ιστορία της αρχιτεκτονικής». Σημειώνω ότι, όπως θα αναφέρω πιο κάτω, ο Άγγλος τοπογράφος και νομισματολόγος Γουλιέλμος Μαρτίνος Ληκ (William Martin Leake, ο οποίος επισκέφθηκε την Παλαιομάνινα το 1805 έγραψε με θαυμασμό: «Δεν έχω δει αλλού κάποιο παρόμοιο δείγμα αμυντικών έργων…».

Η περιγραφή από τον Φώτη Κατσαρό.

 
Το κείμενο του Φώτη Κατσαρού έχει ως εξής:
“Στο δεύτερο έτος της Αρχιτεκτονικής (Νεάπολη – Ιταλία), ο Ezio De Felice, καθηγητής της Ιστορίας της τέχνης, μού έκανε την εξής ερώτηση: «Μια και είσαι Ακαρνάνας μπορείς να μου πεις πού υπάρχει το πρώτο παράδειγμα τοξωτής πόρτας στην Ιστορία της Αρχιτεκτονικής; Απάντηση: σιωπή!. Μού είπε ότι το πρώτο παράδειγμα το έχουμε από την αρχαία πόλη της Παλαιομάνινας . Πρόκειται, τόνισε, για την πύλη των τειχών που βγαίνει στον ποταμό Αχελώο ποταμό.Από εκείνη τη στιγμή με απασχολούσε η τοξωτή πύλη ή «Αυλόπορτα», όπως τη λένε οι αρχαιολόγοι και οι περιηγητές ή «Πόρτα», όπως τη λένε οι ντόπιοι, των τειχών της αρχαίας πόλεως στην Παλαιομάνινα. Εκείνο που μού κέντρισε το ενδιαφέρον ήταν η τοξωτή κατασκευή της. Διερωτήθηκα: Γιατί τοξωτή και όχι τριλιθική;
Άρχισα να αναζητώ μία εξήγηση. Από μικρός, βέβαια, έβλεπα τις τοξωτές πύλες σε περιβόλους τειχών αρχαίων πόλεων στην Ακαρνανία, αλλά δεν είχα δώσει καμία σημασία. Στα διάφορα βιβλία και περιοδικά ναι μεν έβρισκα κάτι σχετικό, αλλά αναφερόταν μόνο στην τοξωτή τους μορφή. Στο γιατί την κατασκεύασαν τοξωτή καμία αναφορά δε γινόταν. Με απασχολούσε πολύ το θέμα αλλά δεν έβρισκα λύση. Μια μέρα που ήμουνα στο γραφείο της «Ιστορικής και Αρχαιολογικής Εταιρείας Αγρινίου», έπεσε το μάτι μου σε ένα σχέδιο αναπαράστασης του ναού τού Στρατίου Διός από τον αρχιτέκτονα και αρχαιολόγο Αναστάσιο Ορλάνδο. H κολώνα ήταν όπως στις γνωστές αναπαραστάσεις. Μού φάνηκε ιδιαίτερα παράξενη. Γι΄ αυτό και ρώτησα τον Γιάννη τον Νεραντζή, πτυχιούχο τού Ιστορικού – Αρχαιολογικού Τμήματος Πανεπιστημίου Αθηνών:
-«Γιατί Γιάννη δε συνέχισαν τις ραβδώσεις στους κίονες μέχρι κάτω, αλλά διακόπτονται κάτω από τον εχίνο και συνεχίζουν σε επαφή με τη βάση;».
– «Έτσι τους άρεσε», μού απάντησε.
Με την απάντηση του αρχαιολόγου διαπίστωσα αμέσως μία σχέση μεταξύ πόρτας και κολώνας κι έτσι άρχισα να ξετυλίγω το κουβάρι.
Στις Μυκήνες παρατήρησα ότι η «Πύλη των Λεόντων» είναι όμοια με την είσοδο τού ‘‘Τάφου τού Αγαμέμνονα’’. Η διαφορά έγκειται στο περιεχόμενο της τριγωνική τους μορφής. Στον τάφο λείπουν τα λιοντάρια, λείπει δηλαδή η συμβολική εξουσιαστική προβολή. Και επειδή ήταν και είναι σημαντική, η απώλειά της αποτυπώνεται με τον καλύτερο τρόπο στο κενό τού τριγώνου.
Αν αυτές οι σκέψεις είναι σωστές, τότε ο τρόπος που ζούμε, προσδιορίζει και τον τρόπο που κτίζουμε, κάνουμε τα οχυρά μας. Από τους ουρανοξύστες μέχρι και το ασήμαντο σπίτι στο χωριό μου, το σύστημα είναι τριλιθικό, διότι ζούμε σε Αυτοκρατορικού τύπου Δημοκρατίες.
Η κολώνα του ναού τού Παρθενώνα έχει ραβδώσεις από πάνω μέχρι και κάτω. Μεταφέρει το βάρος της εξουσίας με κομψό τρόπο. Στον Στράτιο Δία οι ραβδώσεις σταματάνε στην αρχή τού κίονα και συνεχίζουν στην έδρασή του, αφήνοντας το μπούστο ακατέργαστο.
Φαίνεται ότι το ‘‘Κοινόν των Ακαρνάνων’’ (Ακαρνανική Συμπολιτεία) είχε άλλη κοινωνική και κατ` επέκταση ταξική διαστρωμάτωση, άλλο κοινωνικό-πολιτικό-οικονομικό μοντέλο, μια διαφορετική δημοκρατία από αυτή της τού «ενός ανδρός αρχής» της Αθηναϊκής Δημοκρατίας του Περικλέους! Και οι τοξωτές πύλες των τειχών στην Ακαρνανία το επιβεβαιώνουν. Μήπως δε μπορούσαν να βάλουν ένα λιθάρι από πάνω;
Μπορούσαν και ήταν και πιο εύκολο. Γιατί δεν το έκαναν; Δεν το έκαναν, διότι σκέφτονταν και ζούσαν διαφορετικά από τις άλλες πόλεις-κράτη. Είχαν διαφορετική κοινωνική δομή που την αποτύπωσαν και στα έργα τους: Οι Ακαρνάνες αντί ένα, έβαλαν δύο λιθάρια και τα ‘‘έφαγαν’’ με το καλέμι. Κόπιασαν, αλλά με αυτόν τον τρόπο ξαλάφρωναν το βάρος προς τα κάτω, όπως στα λιθάρια έτσι και στους ανθρώπους.
Η εξουσία που προδίδεται στις κολώνες τού Στρατίου Διός και στις Πύλες, ήταν πραγματικά κομψή. Δεν είναι τυχαίο που οι Ρωμαίοι πήραν το ακαρνανικό τόξο και θριάμβευσαν μαζί του, στη συνέχεια και οι χριστιανοί. Γι’ αυτό ίσως τα τόξα να αρέσουν, επειδή είναι καθαρά ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΑ. Είναι μία εξήγηση και ήθελα να τη στείλω στον καθηγητή μου στην Νεάπολη, άργησα όμως πολύ, δε μπόρεσα να κάνω γρηγορότερα.Η αναζήτησή μου για τις πύλες συνετέλεσε στο να στρέψω το βλέμμα μου προς τα πίσω, να μπω στο σπίτι μου, στην εκκλησία τού χωριού μου, να ξαναδώ τις μεγάλες πόρτες των τειχών των αρχαἰων πόλεων. Αυτές ήταν το ερέθισμά για την αρχιτεκτονική που θα έκανα στον τόπο μου. Επέστρεψα στον ζωτικό χώρο των παιδικών μου χρόνων. Από εκεί άρχισα και θυμήθηκα το περπάτημά που έκανα, από όταν ήμουν μικρό παιδί μέχρι και σήμερα.
Αυτός ο χώρος, άρχιζε από το σπίτι μου, επεκτείνονταν στη γειτονιά και έφθανε μέχρι την εκκλησία και ιδιαίτερα στο εσωτερικό της. Στις εικόνες μου προστίθενταν η θέα τού κάμπου και οι λόφοι με τις βελανιδιές. Η ακοή ικανοποιούνταν από τους ύμνους του παπά, τους ψαλμούς των ψαλτών και από τα παραδοσιακά τραγούδια..”
Αυτές είναι οι περίφημες τοξωτές πύλες! Που άφησαν άφωνους τους περιηγητές που τις επισκέφθηκαν και τον Heuzey να θεωρεί αυτές τις λοξές καμάρες θαύμα της νεώτερης μηχανικής!