Αϊ-Λιάς ή Άγιος Ηλίας: Ένας σημαντικός οικισμός της Βόνιτσας (ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ)

ΑΜΦΙΚΤΙΟΝΙΑ ΑΚΑΡΝΑΝΩΝ

ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

(Σελίδες τοπικής πατριδογνωσίας) 

Αϊ-Λιάς: Άγιος Ηλίας: Ένας σημαντικός οικισμός της Βόνιτσας

(ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ)

Γράφει ο Αντιπρόεδρος 
της Αμφικτιονίας Ντίνος Στυλιανός

           Ένας σημαντικός οικισμός στα χρόνια του Μεσαίωνα και κυρίως από το 16ο έως και το 18ο αιώνα. Γεωγραφικά μπορεί να ταυτιστεί με τη νοτιοανατολική άκρη ενός αρχαίου οικισμού για τον οποίο υπάρχουν μόνο εικασίες περί της αρχαίας ονομασίας του. Στους γηγενείς τιτλοφορείται με την ονομασία Παλαιοχώρι.

        Ο Άγιος Ηλίας, ως έδρα μιας μεγάλης κατοικήσιμης περιοχής, αρχίζει να εμφανίζεται στα χρόνια της Οθωμανικής κυριαρχίας (1501-1684 μ.X.). Κάνουμε λόγο για έδρα, καθόσον οι όμορες περιοχές λόγω της σποραδικής τους κατοίκησης, συμπεριλαμβάνονταν στη γεωγραφική ενότητα Άγιος Ηλίας. Μάλιστα για κάποια χρόνια το χωριό Άγιος Βασίλης (το αρχαίο Θύρρειο) ανήκε στην ενότητα του Αϊ-Λια.

             Ο Φαικ Πασάς το 1499 μ.Χ. καταλαμβάνει τη Βόνιτσα και αποκτά περιουσία ατομική ως χάρισμα για την ενέργειά του. Εκτός των άλλων, αποκτά ως κτήμα (μούλκι, λέξη που προέρχεται από την αραβική λέξη mulk) την περιοχή Άγιος Ηλίας Βόνιτσας.  Στην ίδια ιδιοκτησία ανήκε και ο μαχαλάς (οικισμός) Νιοχώρι καθώς και ο μεζράς (μεγάλος αγρός για καλλιέργεια) στο Χερσώνι. Οι περιοχές αυτές ήταν έρημες και δεν κατοικούνταν από κανένα. Μάλιστα για αυτές τις περιοχές δεν υπήρχε ιδιοκτήτης. Ο Φαίκ έλαβε με Σουλτανικό φιρμάνι την ιδιοκτησία τους. Λόγω της ερήμωσής τους και για να αρχίσουν να κατοικούνται, ο Φαίκ Πασάς μετέφερε δικούς του ανθρώπους στο μούλκι και στο μεζρά........

        Η υποχρέωση έναντι του Σουλτάνου, που είχαν οι κάτοικοι του μούλκι και του μερζά, ήταν να στέλνουν ένα βοηθό στρατιώτη κάθε φορά που υπήρχε πόλεμος. Αργότερα αυτή η υποχρέωση καταργήθηκε.

       Όμως τα έγγραφα που υπήρχαν για τη μη καταβολή φόρων, εκτός απ’ το απλό χαράτσι, διατηρήθηκαν και οι απόγονοι κάθε χανέ (νοικοκυριού) διατήρησαν, επίσης, αυτό το προνόμιο. Αργότερα με το θάνατο του Φαίκ Πασά, το μούλκι κληρονομείται από τους Μουσταφά Μπέη και Αχμέτ Μπέη, που ήταν παιδιά του Φαικ Πασά, καθώς και τον Σουλεϊμάν Τσελεμπί που ήταν εγγονός του Φαικ Πασά.

           Σύμφωνα με την εργασία του Ηλία Κολοβού (Οθωμανικά κατάστιχα….- 2013) υπάρχουν αξιόλογα στοιχεία στην απογραφή του 1530-1531 μ.Χ.. Πριν παραθέσουμε τα στοιχεία, θα πρέπει να τονίσουμε ότι οι απογραφές αυτές αφορούν καταγραφές των απίστων δηλαδή αυτών που δεν είχαν ασπαστεί το Μωαμεθανισμό (μωαμεθανοί ανεξάρτητα της διαφοροποίησης σε κάποια σέκτα). Με τη σκέψη ότι τα στοιχεία που θα παρατεθούν δεν αφορούν το σύνολο του πληθυσμού αλλά ένα μέρος του (χωρίς να γνωρίζουμε το πλήθος των πιστών μωαμεθανών), έχουμε την δυνατότητα να αξιολογήσουμε αυτές τις μοναδικές πληροφορίες. 

Ας αρχίσουμε λοιπόν:

          Το 1531 μ.Χ. η πρώτη απογραφή των απίστων της περιοχής μας (στην περιοχή της Αγίας Μαύρας υπάρχουν απογραφές από το τέλος του 15ου αιώνα) καταγράφει: (χανέδες =νοικοκυριά)

-Βόνιτσα 90 χανέδες, άγαμοι 27, χήρες 14, μοναστήρια 4.

-Άγιος Βασίλης  66 χανέδες, άγαμοι 1, χήρες 13.

-Άγιος Ηλίας  24 χανέδες, χήρες 1.

-Κονιδάρι 132 χανέδες , χήρες 20.

-Άγιος Πέτρος 135 χανέδες, άγαμοι 34, χήρες 4.

       Το 1563 μ.Χ. ο Άγιος Ηλίας μαζί με το Νιοχώρι και το Χερσώνι καταγράφονται με 100 χανέδες και 78 άγαμους. Η ιδιοκτησία τώρα έχει μεταφερθεί από τους γιούς και τον εγγονό του Φαικ Πασά στον Παλάκ Μουσταφά Πασά και στη Χατιτζέ Χατούν (κόρη ενός σουλτανικού σταβλίτη).

      Το 1613 μ.Χ. ο Άγιος Ηλίας καταχωρείται με 173 χανέδες. Για την κατανόηση αυτής της μεγάλης αύξησης κατοίκησης, αναφέρουμε ότι η Βόνιτσα το ίδιο έτος έχει 92 χανέδες, ο Άγιος Βασίλειος (τιμάριο του Βελή-Γκέκα) 30 χανέδες, οι Άγιοι Σαράντα (χωριό ανατολικά από το  χώρο που γίνονται τώρα οι ανασκαφές της αρχαιολογίας στο Δρυμό) αναφέρεται με χανέδες 26,  η Εσκίμπεη (Εσκί=παλαιός, Εσκί-μπέη=Παλαιός Μπέης, σημερινή Παλίμπεϊ) με χανέδες 34, Τερσοβά με 66 χανέδες.

      Το 1642 μ.Χ. ο Άγιος Ηλίας έχει 50 χανέδες. Για την κατανόηση της μεταβολής στην κατοίκηση, αναφέρουμε ότι η Βόνιτσα μαζί με τα τσιφλίκια της έχει 15 χανέδες, ο Άγιος Βασίλειος (τιμάριο του Βελή-Γκέκα) δεν αναφέρεται και συνεπώς ανήκει στον Άγιο Ηλία, οι Άγιοι Σαράντα  χανέδες 2 και η Εσκίμπεη -Παλίμπεϊ χανέδες 3.

     Το 1647 μ.Χ. ο Άγιος Ηλίας έχει 50 χανέδες. Για την κατανόηση της μεταβολής στην κατοίκηση, αναφέρουμε ότι η Βόνιτσα μαζί με τα τσιφλίκια της έχει 15 χανέδες, ο Άγιος Βασίλειος (τιμάριο του Βελή-Γκέκα) δεν αναφέρεται και συνεπώς ανήκει στον Άγιο Ηλία, οι Άγιοι Σαράντα  χανέδες 2 και η Εσκίμπεη -Παλίμπεϊ χανέδες 3.

        Το 1648/1649 και το 1650 μ.Χ. τόσο στον Άγιο Ηλία όσο και στις άλλες γύρω περιοχές δεν υπάρχει διαφορά στις καταγραφές.

    Το 1651 μ.Χ. ο Άγιος Ηλίας έχει 40 χανέδες. Για την κατανόηση της μεταβολής στην κατοίκηση, αναφέρουμε ότι η Βόνιτσα μαζί με τα τσιφλίκια της έχει 30 χανέδες, ο Άγιος Βασίλειος (προστατευόμενη περιοχή – οτζαλίκι- για προμήθεια των σουλτανικών μαγειρείων με βούτυρο)  15 χανέδες, οι Άγιοι Σαράντα χανέδες 3 και η Εσκίμπεη -Παλίμπεϊ χανέδες 4.

       Το 1652 μ.Χ. ο Άγιος Ηλίας έχει 50 χανέδες. Για την κατανόηση της μεταβολής στην κατοίκηση, αναφέρουμε ότι η Βόνιτσα μαζί με τα τσιφλίκια της έχει 13 χανέδες, ο Άγιος Βασίλειος (προστατευόμενη περιοχή για προμήθεια των σουλτανικών μαγειρείων με βούτυρο) 15 χανέδες, οι Άγιοι Σαράντα χανέδες 2 και η Εσκίμπεη -Παλίμπεϊ χανέδες 3.

         Πλέον είμαστε έτοιμοι για εκτιμήσεις με βάση τα ανωτέρω στοιχεία. Ως σταθερά σημεία στα συμπεράσματά μας τονίζουμε ότι οι πρώτοι κατοικήσαντες στην περιοχή του Μούλκι Αγίου Ηλία και του μερζά Χερσόνι είχαν στην κατοχή τους τίτλους για τη μη καταβολή φόρων απίστων. Κατέβαλαν το νόμιμο χαράτσι που είχαν όλοι οι μωαμεθανοί και πρόσθετα έστελναν ένα βοηθό στρατιώτη σε κάθε εκστρατεία του Σουλτάνου.  Η μη καταβολή φόρου από απίστους  γινόταν στις εξής περιπτώσεις: 

-αν ήταν πιστοί στον Μωαμεθανισμό 

-αν ήταν άπιστοι αλλά με βάση τους τίτλους είχαν κληρονομικό δικαίωμα απαλλαγής φόρων απίστων (ζιμήδες)

-αν ήταν φύλακες γεφυριών ή  φύλακες σε καραούλια. 

       Η υποχρέωση να στέλνουν ένα βοηθό στρατιώτη μας κάνει να υποθέτουμε ότι ίσως  να ήταν ζιμήδες. Συνεπώς στον Άγιο Ηλία υπήρχε μεγάλος αριθμός ζιμήδων και οι προαναφερόμενες καταγραφές χανέδων απίστων είναι αριθμοί που πρέπει να προστεθούν στον αριθμό των ζιμήδων.

      Από την παράθεση, ανά χρονικά διαστήματα, των χανέδων (ένας χανές=ένα νοικοκυριό, περίπου 10-12 άτομα κατά μέσο όρο)  στην περιοχή του Αγίου Ηλία και πάντα σε σχέση με τον αριθμό των χανέδων των άλλων όμορων περιοχών, παρατηρούμε ότι μετά την από τον Φαικ Πασά εγκατάσταση των ζιμήδων, η πρώτη καταγραφή αναφέρει 24 χανέδες (+ζιμήδες) που μέσα σε 32 χρόνια φτάνει τους 100 χανέδες συν 78 άγαμους (+ζιμήδες). 

         Η μεγάλη αύξηση, όπως φαίνεται από τον αριθμό των αγάμων (από 1 το 1531 σε 78 το 1563) δηλώνει ότι υπήρχε μετανάστευση πολλών αγάμων, οι οποίοι στον τόπο τους δεν είχαν προοπτική και μετέβηκαν στην ταχέως αναπτυσσόμενη περιοχή του Αγίου Ηλία. Πενήντα χρόνια μετά, το 1613 μ.Χ., ο Άγιος Ηλίας έχει 173 χανέδες εκτός από τους κληρονομικά ζιμήδες και τους μωαμεθανούς. Αν μελετήσουμε τις κατοικήσεις των άλλων όμορων πόλεων βλέπουμε ότι η Βόνιτσα έχει 92 Χανέδες (2 χανέδες αύξηση στα ενδιάμεσα 80 χρόνια).

         Άξιο προσοχής είναι το έτος 1642 μ.Χ. δηλαδή περίπου τριάντα χρόνια μετά. Οι άπιστοι κατοικούν σε 50 χανέδες (κατοίκηση του 30% της προηγούμενης απογραφής). Αν όμως μελετήσουμε τα στοιχεία της Βόνιτσας θα δούμε ότι αριθμεί 15 χανέδες (μαζί με τα τσιφλίκια που είναι γύρω της) ήτοι κατοίκηση 15% της προηγούμενης απογραφής. Οι Άγιοι Σαράντα, περιοχή κοντά στο σημερινό χωριό Δρυμός, έχει κατοίκηση 8% της προηγούμενης απογραφής  και η Εσκίμπεη  9% κατοίκηση σε σχέση με την προηγούμενη απογραφή . 

    Όλα τα ποσοστά που αναφέρουμε βασίζονται στην καταγραφή του 1613 μ.Χ………

ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ....

Το 2ο μέρος θα δημοσιευτεί αύριο Κυριακή 18.3.2018....