ΜΑΡΙΑ ΑΓΓΕΛΗ: Έθιμα των Χριστουγέννων!

XΡΙΣΤΟΣ  ΓΕΝΝΑΤΑΙ, ΧΑΡΑ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ!

Γράφει η Μαρία Ν. Αγγέλη

Δρ. Κοινωνικής Λαογραφίας

Nα ’μουν του   στάβλου έν’ άχυρο, ένα φτωχό κομμάτι

Την ώρα π’ άνοιγε ο Χριστός στον ήλιο του το μάτι.

Να δω την πρώτη του ματιά και το χαμόγελό του

Το στέμμα των ακτίνων του γύρω στο μέτωπό του…

Κ. Παλαμάς

        Η γιορτή των Χριστουγέννων είναι η σημαντικότερη από τις ακίνητες γιορτές της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Τη μέρα αυτή οι χριστιανοί γιορτάζουν τη γέννηση του Χριστού.

    Την παραμονή των Χριστουγέννων ανοίγει ο κύκλος  των εθίμων του δωδεκαημέρου που κλείνει τα Θεοφάνεια.

Θα αναφέρουμε τα πιο σημαντικά:

Τα κάλαντα

   Προάγγελοι των Χριστουγέννων είναι τα παιδιά που τραγουδούν τα  κάλαντα:

Καλήν ημέραν άρχοντες,

 αν είναι ορισμός σας,

Χριστού τη θεία Γέννηση

 να πω στ’ αρχοντικό σας.

Χριστός γεννάται σήμερον

  εν Βηθλεέμ τη πόλει

Οι ουρανοί αγάλλονται,

χαίρει η φύσις όλη.

Εν τω σπηλαίω τίκτεται,

εν φάτνη των αλόγων

Ο βασιλεύς των ουρανών

 και ποιητής των όλων….........

      Τα Κάλαντα αρχίζουν με την αφήγηση  του γεγονότος της γέννησης του Χριστού. Συνεχίζουν με ευχές για το σπίτι , την οικογένεια και ιδιαίτερα  για το νοικοκύρη:

Σ’ αυτό το σπίτι το ψηλό

πέτρα να μη ραγίσει

Κι ο νοικοκύρης του σπιτιού

 χίλια χρόνια να ζήσει!

 Και τελειώνουν με στίχους για το φιλοδώρημα.

     Θυμάμαι τους στίχους που τραγουδούσαμε στο χωριό μου, το Μαχαιρά Ξηρομέρου:

Εφάγαμε τον κόκορα, θα φάμε και την κότα

Δώσε μας και το τάλιρο να πάμε σ’ άλλη πόρτα!

        Κατά τόπους υπάρχουν διαφορετικά κάλαντα και συναφή θρησκευτικά τραγούδια. Η παρουσία των παιδιών, των μικρών καλαντιστών και οι μελωδίες τους θεωρούνται ευλογία για κάθε σπίτι.

       Παλιά οι νοικοκυρές έριχναν στο καλάθι των παιδιών καρπούς, αυγά, γλυκά και ελάχιστα νομίσματα.

     Το έθιμο αυτό διατηρείται σ’ όλη την Ελλάδα, σε αστικές και επαρχιακές περιοχές. Τα παιδιά το πρωί της παραμονής βγαίνουν να τραγουδήσουν τα κάλαντα.

     Ας τα καλοδεχτούμε κι ας πάρουμε το μήνυμα της χαράς και της ελπίδας που αναγγέλλουν…

Το χριστουγεννιάτικο δέντρο

      Οι περισσότεροι λαογράφοι συμφωνούν ότι το έθιμο του δέντρου ήρθε την εποχή του Όθωνα (1833). Το πρώτο χριστουγεννιάτικο δέντρο στη χώρα μας στολίστηκε στα ανάκτορα του Όθωνα στο Ναύπλιο.

    Η χρήση βέβαια, πράσινων κλαδιών αειθαλών δέντρων υπήρχε στις αρχαίες γιορτές «των δεντροφοριών» και στις ρωμαϊκές και βυζαντινές καλένδες.

       Το δέντρο αγαπήθηκε πολύ  και η χρήση του γενικεύτηκε: σπίτια, καταστήματα, υπηρεσίες κλπ.  το υποδέχονται στην καλύτερη γωνιά τους. Το δέντρο ήταν και είναι πάντα σύμβολο ζωής.

Το καράβι

   Σε κάποια μέρη κυρίως νησιωτικά και παραθαλάσσια στολίζουν καραβάκι.

     Το χριστουγεννιάτικο καράβι έχει σχέση με την ενασχόληση των Ελλήνων με τη θάλασσα, αλλά και με την εκκλησιαστική αναφορά. Η εκκλησία συχνά συμβολίζεται με πλοίο. Το καραβάκι επίσης, σαν φανάρι συντρόφευε στα νησιά τα παιδιά που έλεγαν τα κάλαντα.

Τα χοιροσφάγια

Από τις χαρακτηριστικές εθιμικές εκδηλώσεις των Χριστουγέννων είναι τα χοιροσφάγια.

      Πρόκειται για αρχαία συνήθεια του Ελληνορωμαϊκού κόσμου που διατηρήθηκε μέσα στους αιώνες. Πέρα από τις θρησκειολογικές και εννοιολογικές ερμηνείες, η σφαγή των χοίρων δείχνει την ιδιαίτερη σημασία που είχε και εξακολουθεί να έχει ο χοίρος για την αγροτική οικονομία…

     Στις αγροτικές κοινωνίες η εκτροφή του γουρουνιού εξασφάλιζε το κρέας και το λίπος για πολλούς μήνες.

     Θυμάμαι ότι κάθε οικογένεια παλιά, στην ιδιαίτερη πατρίδα μου, στο Ξηρόμερο, φρόντιζε να εκτρέφει ένα τουλάχιστον γουρούνι.

      Η τροφή που του έδιναν ήταν βασικά πίτουρα: υπολείμματα του φλοιού των δημητριακών που διαχωρίζονται από το αλεύρι μετά το άλεσμα. Αλλά και τυρόγαλο: υγρό που περισσεύει μετά το πήξιμο του γάλατος και το μάζεμα του τυριού. Τα αποφάγια και ο βελανιδοκαρπός επίσης συμπλήρωναν τη διατροφή του. Ίσως γι’ αυτό ήταν εξαιρετικά νόστιμο το χοιρινό κρέας τότε!

       Την παραμονή των Χριστουγέννων οι άνδρες έσφαζαν το γουρούνι από το οποίο η  οικογένεια εξασφάλιζε το κρέας για ολόκληρο το χειμώνα. Αλλά και το λίπος το έλιωναν και το διατηρούσαν σε πήλινα δοχεία τις «λαΐνες» ή σε τενεκέδες στα νεώτερα χρόνια. Το χρησιμοποιούσαν στη διατροφή τους όπως το λάδι. Οι άνθρωποι στις αγροτικές κοινωνίες τότε αγνοούσαν τη χοληστερίνη κλπ

      Η πολύωρη χειρωνακτική εργασία μάλλον τους έσωζε από πολλά προβλήματα υγείας.

     Σήμερα, εξέλειπε σχεδόν το έθιμο των χοιροσφαγίων. Διατηρείται όμως η συνήθεια της κατανάλωσης χοιρινού κρέατος τις μέρες των Xριστουγέννων, το οποίο προμηθευόμαστε από τα κρεοπωλεία.

Το έθιμο της τσιγαρίδας:

         Σε ορισμένα χωριά γίνεται μια προσπάθεια  από τους τοπικούς Συλλόγους, αναβίωσης του εθίμου της τσιγαρίδας. Tσιγαρίδες είναι κομματάκια τσιγαρισμένο κρέας με λίπος, που μένουν μετά το «λιώσιμο» του χοιρινού...

        Η αναβίωση του εθίμου είναι ένας τρόπος να θυμηθούν οι μεγαλύτεροι και να μάθουν οι νεώτεροι τις παραδοσιακές γεύσεις και τα τοπικά έθιμα. Και μια ευκαιρία να επικοινωνήσουν οι άνθρωποι μεταξύ τους, να ανταλλάξουν ευχές και να ξεφύγουν από την καθημερινότητά τους…

     Σας προτείνω να επισκεφτείτε, την επομένη των Χριστουγέννων, τα Βλυζιανά, τις Φυτείες  Ξηρομέρου και την Κατούνα, για  να γευτείτε νόστιμες τσιγαρίδες και να γνωρίσετε φιλόξενους ανθρώπους!

Η γαλοπούλα

     Πρόκειται για ένα ευρωπαϊκό έθιμο που έγινε καλοδεχούμενο και στην Ελλάδα. Οι Ευρωπαίοι γνώρισαν τη γαλοπούλα το 1524 και έπειτα, από το Μεξικό. Η βραστή ή γεμιστή γαλοπούλα των Χριστουγέννων είναι μια ευρωπαϊκή συνήθεια. Από εκεί ήρθε και στη χώρα μας και αρχικά σερβιρίστηκε στα σπίτια των πλουσίων.

Ο αγροτικός κόσμος τα Χριστούγεννα συνήθιζε να τρώει χοιρινό κρέας και κότα ή κόκορα. Ενδεικτική αυτής της προτίμησης είναι η παροιμία:

«Κότα πίτα το Γενάρη και παπί τον Αλωνάρη»

Την εποχή αυτή τα πουλερικά είναι παχιά και η σούπα γίνεται νοστιμότατη.

       Με το πέρασμα των χρόνων η αγοραστική ικανότητα του κοινού αυξήθηκε και το έθιμο της γαλοπούλας γενικεύτηκε.

Σήμερα στα κρεοπωλεία μπορεί ο καθένας να προμηθευτεί γαλοπούλες, αρνάκια, μοσχάρια και χοιρινά… ανάλογα με την προτίμησή του και την οικονομική του δυνατότητα…

Το χριστόψωμο

      Το χριστόψωμο, το ευλογημένο ψωμί των Χριστουγέννων, αποτελούσε  ιδιαίτερη φροντίδα της νοικοκυράς. Το σχήμα αυτού του ψωμιού είναι στρογγυλό. Υπάρχουν βέβαια κατά τόπους και διαφοροποιήσεις. Η τοπική παράδοση καθορίζει τη διακόσμησή του. Συνήθως στη μέση του ψωμιού κολλούν ένα σταυρό από το ίδιο ζυμάρι. Στο κέντρο και στις άκρες του σταυρού βάζουν καρύδια και αμύγδαλα, σύμβολα πλούσιας καρποφορίας. Έπειτα, κεντούν στο ψωμί με ένα πιρούνι ή μαχαίρι διάφορα σχέδια. Αυτά τα  ζυμαρένια κεντήματα  εκτός από διακοσμητικά έχουν και συμβολική σημασία και είναι ανάλογα με την εργασία του νοικοκύρη:

       Στο χριστόψωμο του γεωργού η νοικοκυρά θα σχεδιάσει παραστάσεις από τις γεωργικές εργασίες, π.χ. αλέτρι και βόδια στο χωράφι. Στο χριστόψωμο του τσοπάνη η νοικοκυρά θα σχεδιάσει παραστάσεις από τις ποιμενικές εργασίες, π.χ. πρόβατα και κατσίκια στη στάνη…

     Το χριστόψωμο παίρνει τιμητική θέση στο χριστουγεννιάτικο τραπέζι. Ο νοικοκύρης θα αναλάβει το κόψιμό του και το μοίρασμα σ’ όλα τα μέλη της οικογένειας με την ευχή:

Χρόνια πολλά!

Σήμερα οι αρτοποιοί παρασκευάζουν εξαιρετικά χριστόψωμα συνεχίζοντας την παράδοση.

Οι καλικάντζαροι

       Κυρίαρχο στοιχείο στις δοξασίες του δωδεκαημέρου αποτελούν οι καλικάντζαροι που έρχονται την παραμονή των Χριστουγέννων και φεύγουν τα Θεοφάνεια με τον αγιασμό των υδάτων. Συναντιούνται με διαφορετικά ονόματα κατά τόπους όπως: λυκοκάντζαροι, κακανθρωπίσματα, εξαποδώ, παγανά κλπ. Ο λαός τους θεωρεί δύσμορφους, λιπόσαρκους, μαλλιαρούς κλπ.

     Είναι γνωστή η παράδοση: Oι καλικάντζαροι όλη τη διάρκεια του χρόνου μένουν κάτω στη γη και πελεκούν το δέντρο που τη βαστάει. Όταν είναι κοντά στο να το πετύχουν, την παραμονή των Χριστουγέννων ανεβαίνουν στη γη και δημιουργούν προβλήματα στους ανθρώπους.

      Μένουν 12 μέρες ως την παραμονή των Φώτων πάνω στη γη. Οι άνθρωποι προσπαθούν να τους εξουδετερώσουν με τη φωτιά που καίνε συνεχώς στο τζάκι όλο το δωδεκαήμερο.

        Οι γυναίκες παλιά στο χωριό μου πίστευαν ότι τα παγανά «λώβιαζαν», μόλυναν και τα πλυμένα ρούχα! Θυμάμαι τη συμβουλή της μάνας μου:

«Μαρία, να μάσεις τα ρούχα πριν δύσει ο ήλιος. Βγαίνουν τα πάγανα τώρα! Δεν κάνει  να μείνουν απλωμένα το βράδυ…»

Τα Φώτα με τον αγιασμό φεύγουν όλα τα κακά πνεύματα:

«Φεύγετε να φεύγουμε, έρχετ’ ο ζουρλόπαπας

Με την αγιαστούρα του και με τη βρεχτούρα του!»

Το πάντρεμα της φωτιάς

        Την παραμονή των Χριστουγέννων οι ένοικοι του σπιτιού προσπαθούν να έχουν αναμμένη τη φωτιά στο τζάκι. Διαλέγουν ξύλα δέντρων που καίγονται αργά και τα «παντρεύουν». Παίρνουν δηλ. ένα ξύλο με όνομα θηλυκό και ένα ξύλο με όνομα αρσενικό και τα ενώνουν στη φωτιά, τα παντρεύουν!

      Ενδεικτικά αναφέρω την περίπτωση των Αγράφων: βάζουν στη φωτιά ξύλο αγριοκερασιάς  για στοίχειωμα της νοικοκυράς και ξύλο κέδρου για στοίχειωμα του νοικοκύρη. Έτσι γίνεται το πάντρεμα της φωτιάς!

      Υπάρχει η πεποίθηση ότι τα κακά πνεύματα, όπως οι καλικάντζαροι που αναφέραμε, φοβούνται τη φωτιά γι’ αυτό κατουράνε  την εστία αν τη βρούνε σβηστή…

Γλυκά των Χριστουγέννων

Μελομακάρονα: Από την αρχαιότητα υπήρχε η συνήθεια των «μειλίχιων προσφορών» προς τους δαίμονες και τους θεούς του Άδη. Αυτό γινόταν για να τους εξευμενίσουν και να αλλάξουν  την τύχη ώστε να είναι ευνοϊκή όλο το χρόνο.

Οι προσφορές αυτές ήταν όπως ακριβώς τα μελομακάρονα σήμερα.

Δίπλες: Πρόκειται για γλυκίσματα που αναπαριστούν το «δίπλωμα» του Χριστού, μέσα στα σπάργανά του. Τις φτιάχνουν τα Χριστούγεννα, σε αρραβώνες, γάμους, γεννήσεις και βαπτίσεις. Ιδιαίτερα συνηθίζονται  σε νησιωτικές περιοχές.

Οι κουραμπιέδες και το ραβανί επίσης είναι γλυκά των Χριστουγέννων.

ΚΑΛΑ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ!