Η Ελληνική στρατηγική το 1940

ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ ΝΟΜΟΥ ΠΡΕΒΕΖΗΣ

Κείμενο του συνεργάτη της Εταιρείας κ. Διονυσίου Τσιριγώτη, Αναπληρωτή Καθηγητή, Σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας, Διεθνών Σχέσεων & Διπλωματίας. Τμήμα Διεθνών & Ευρωπαϊκών Σπουδών, Πανεπιστημίου Πειραιώς....

Την 3ηπρωινή ώρα της 28ης Οκτωβρίου του 1940 η ιταλική διπλωματική αντιπροσωπεία επέδωσε στην ελληνική κυβέρνηση διακοίνωση με σαφώς τελεσιγραφικό χαρακτήρα· η Ρώμη κατηγορούσε την Αθήνα ότι, υπό την επήρεια της βρετανικής ναυτικής παρουσίας, είχε επιτρέψει τη χρήση των ελληνικών υδάτων, ακτών και λιμένων για την υποστήριξη βρετανικών αεροναυτικών επιχειρήσεων που στρέφονταν κατά της Ιταλίας. Με το πρόσχημα αυτό, η ιταλική κυβέρνηση αξίωνε την κατάληψη «ορισμένων στρατηγικών σημείων» του ελληνικού εδάφους και έθετε χρονοδιάγραμμα εισβολής, υποδεικνύοντας ένα άμεσο στρατιωτικό εγχείρημα. Η απάντηση του πρωθυπουργού Ιωάννη Μεταξά υπήρξε απόλυτα κατηγορηματική, καθώς το περιεχόμενο της διακοινώσεως αξιολογήθηκε ως πράξη ισοδύναμη με κήρυξη πολέμου.

«Η Ιταλική Κυβέρνησιςκατέληξεν ως εκ τούτου εις την απόφασιν να ζητήση από την Ελληνικήν Κυβέρνησιν, ως εγγύησιν της ουδετερότητος της Ελλάδος και ως εγγύησιν της ασφάλειας της Ιταλίας, το δικαίωμα να καταλάβη δια των ενόπλων αυτής δυνάμεων και δια την διάρκειαν της σημερινής συρράξεως μετά της Αγγλίας ωρισμένα στρατηγικά σημεία του ελληνικού εδάφους.

Η Ιταλική Κυβέρνησις ζητεί από την Ελληνικήν Κυβέρνησιν όπως μη εναντιωθή εις την κατάληψιν ταύτην και μη παρεμποδίση την ελευθέρανδιεύλεσιν των στρατευμάτων των προοριζομένων να την πραγματοποιήσωσιν. [...]

Επιδίδων την διακοίνωσιν ταύτην ο Πρεσβευτής της Ιταλίας μοίπροσέθηκε προφορικώς ότι αι κινήσεις των ιταλικών στρατευμάτων προς είσοδον εις το ελληνικόν έδαφος θα αρχίσωσι την 6ηνπρωϊνήν.

Απήντησα εις τον Πρεσβευτήν της Ιταλίας ότι εθεωρούν το περιεχόμενον της διακοινώσεως ταύτης και το τελεσιγραφικόν αυτής χαρακτήρα ως κήρυξιν πολέμου της Ιταλίας κατά της Ελλάδος».(Εγκύκλιος Πρωθυπουργού και Υπουργού των Εξωτερικών, Ιωάννη Μεταξά, προς όλες τις Ελληνικές Πρεσβείες, 28.10.1940)

Η πολιτική και στρατηγική διάσταση της απάντησης του Ιωάννη Μεταξά έχει δύο αναγνώσεις. Πρώτον, ως κανονιστική δήλωση κυριαρχίας, η άρνηση υποταγής σε εδαφικές απαιτήσεις αποτελούσε αδιαπραγμάτευτη υπεράσπιση της κρατικής αυτονομίας.

Δεύτερον, ως εκδήλωση στρατηγικής βούλησης, ο Μεταξάς, με την αμεσότητα και σαφήνεια της διακήρυξής του προς τον ελληνικό λαό, μετασχημάτισε την άρνηση σε μέσο εθνικής συσπείρωσης, θεμελιώνοντας παράλληλα την εσωτερική νομιμοποίηση της αποφασιστικής αντίδρασης.

Η πολιτική επιλογή που ακολούθησε δεν ήταν αποσπασματική· υπήρξε προϊόν στρατηγικής αξιολόγησης των εσωτερικών και εξωτερικών περιορισμών. Το γεωστρατηγικό πλαίσιο –η θέση της Ελλάδας ως σημείου ενδιαφέροντος για τις ναυτικές δυνάμεις, η γειτνίαση με την Αλβανία μετά την ιταλική εισβολή του 1939 και οι αντικειμενικά περιορισμένες δυνατότητες ένοπλης άμυνας– επέβαλε μια επιλογή που συνδύαζε αποφασιστικότητα με ρεαλισμό. Ο Μεταξάς, επιδιώκοντας τη διατήρηση της εσωτερικής συνοχής μετά τα διδάγματα του Εθνικού Διχασμού, επεδίωξε την καθολική κινητοποίηση των εθνικών πόρων –στρατιωτική επιστράτευση, αξιοποίηση οχυρωματικών έργων, αναδιάταξη δυνάμεων και μετάβαση από τη σχεδιασμένη άμυνα κατά της βουλγαρικής απειλής σε ευρύτερο αμυντικό σχέδιο.Συνεπακόλουθα η στρατηγική του συγκροτήθηκε γύρω από τρεις αλληλοσυμπληρούμενες γραμμές δράσης. Πρώτον, την άμεση προβολή της αμυντικής ικανότητας επί του εδάφους, αξιοποιώντας τόσο τα υφιστάμενα οχυρωματικά έργα όσο και τη φυσική γεωμορφολογία της χώρας. Δεύτερον, την πλήρη κινητοποίηση των εθνικών οικονομικών και κοινωνικών πόρων για τη στήριξη του πολεμικού μηχανισμού. Τρίτον, τη διατήρηση διπλωματικής ισορροπίας, κυρίως μέσω της στρατηγικής ρητορικής και πρακτικής προσέγγισης προς τη Μεγάλη Βρετανία, με στόχο την εξωτερική εξισορρόπηση. Η επιλογή αυτή αντανακλά την επίγνωση των περιορισμών της ελληνικής ισχύος και την επιδίωξη αξιοποίησης κάθε διαθέσιμης «ετερόφωτης» πηγής υποστήριξης.

Σε θεωρητικό επίπεδο, η απάντηση της 28ης Οκτωβρίου συνιστά εφαρμογή της λογικής «αποτροπής μέσω άρνησης» για ένα μικρό κράτος⸱ αντί να αναζητείται συστηματική ισοδυναμία στους πόρους με τον επιτιθέμενο, το μικρό κράτος επιδεικνύει αδιαπραγμάτευτη βούληση και αξιοποιεί θεσμικά, γεωγραφικά και κοινωνικά πλεονεκτήματα ώστε να καθιστά δυσχερή ή δαπανηρή την επιδίωξη του αντιπάλου. Η ελληνική εμπειρία καταδεικνύει ότι η επιτυχής άμυνα ενός μικρού κράτους στηρίζεται τόσο στην πολιτική ενότητα όσο και στην ικανότητα ταχείας προσαρμογής του σχεδιασμού σε νέο, πιο απαιτητικό επιχειρησιακό πεδίο.

Τέλος, η απόφαση του Μεταξά και η ταχεία κινητοποίηση που ακολούθησε δεν πρέπει να ερμηνευθούν ως εμφύσημα στιγμιαίας ηρωοποίησης· αντιθέτως, αποτελούν την εφαρμογή μιας συνειδητής στρατηγικής επιλογής, η οποία αξιολόγησε κόστη και οφέλη και επέλεξε την υπεράσπιση της κρατικής αυτονομίας ως το υψηλότερο πολιτικό και ηθικό κριτήριο. Η «ώρα του Όχι» επομένως ενσωματώνει τόσο πολιτικό ρεαλισμό όσο και στρατηγική σύνεση: μια επιλογή που κατέστησε το ελληνικό κράτος δυνάμενο να διαπραγματευθεί τη θέση του στο διεθνές σύστημα υπό συνθήκες έντονου στρατηγικού ανταγωνισμού.