Ιχθυοκαλλιέργειες: Μια βιομηχανία που απειλεί θάλασσα, κοινωνία και τουρισμό

Πίσω από την εικόνα των κρυστάλλινων θαλασσών, οι ιχθυοκαλλιέργειες απειλούν περιβάλλον, τουρισμό, τοπικές κοινωνίες και δημόσια γη...

Η εικόνα της Ελλάδας στο εξωτερικό είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τις κρυστάλλινες θάλασσες, τα καθαρά τοπία και τη μεσογειακή γαστρονομία. Κάτω όμως από αυτή τη βιτρίνα, μια βιομηχανία που αναπτύσσεται αθόρυβα αλλά με εκρηκτικούς ρυθμούς απειλεί να αλλοιώσει ριζικά αυτό το πρόσωπο της χώρας. Οι ιχθυοκαλλιέργειες παρουσιάζονται από την πολιτεία και τον κλάδο ως «λύση» στην υπεραλίευση, μια μορφή παραγωγής τροφής που θα καλύψει την αυξανόμενη ζήτηση. Η πραγματικότητα όμως είναι πολύ πιο σκοτεινή: περιβαλλοντική καταστροφή, συγκρούσεις με τον τουρισμό, εξευτελιστικά μισθώματα δημόσιας γης και αποκλεισμός των τοπικών κοινωνιών από τη λήψη αποφάσεων.

Οικολογικές πληγές κάτω από την επιφάνεια

Στην καρδιά του προβλήματος βρίσκεται το ίδιο το μοντέλο παραγωγής. Για να παραχθεί ένα κιλό εκτρεφόμενης τσιπούρας ή λαβρακιού χρειάζονται περίπου 1,2 κιλά άγριων ψαριών, κυρίως μικρά πελαγικά είδη όπως γαύρος και σαρδέλα. Έτσι, αντί να μειώνεται η πίεση στα ιχθυαποθέματα, οι ιχθυοκαλλιέργειες απορροφούν τεράστιες ποσότητες θαλάσσιων πόρων, στερώντας τροφή από φτωχότερες κοινωνίες που βασίζονται στην παράκτια αλιεία για την καθημερινή τους επιβίωση.

Οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις είναι εμφανείς και καταγεγραμμένες. Τα ανοιχτά ιχθυοτροφεία, με τους κλωβούς σε κλειστούς κόλπους, απελευθερώνουν τεράστιες ποσότητες οργανικών αποβλήτων. Αυτό οδηγεί σε ευτροφισμό, αποξυγόνωση των νερών και την εμφάνιση επιβλαβών εξάρσεων φυτοπλαγκτού. Τα φαινόμενα αυτά πνίγουν τη θαλάσσια ζωή και μετατρέπουν υγιείς οικολογικές ζώνες σε νεκρές θάλασσες. Ακόμη πιο ανησυχητική είναι η καταστροφή των λιβαδιών ποσειδωνίας, αυτών των «πνευμόνων» της Μεσογείου που δεσμεύουν άνθρακα και φιλοξενούν πλούσια θαλάσσια βιοποικιλότητα. Παρά τις αυστηρές νομικές απαγορεύσεις, αρκετές μονάδες λειτουργούν πάνω σε λιβάδια ποσειδωνίας, με αποτέλεσμα να καταστρέφονται οικοσυστήματα που χρειάζονται αιώνες για να αναγεννηθούν.

Συχνά, η ίδια η παραγωγική διαδικασία καταρρέει με δραματικό τρόπο. Μαζικοί θάνατοι ψαριών έχουν σημειωθεί σε διάφορες περιοχές, αφήνοντας πίσω τους περιβαλλοντική ρύπανση και οικονομικές ζημιές. Ταυτόχρονα, εκτρεφόμενα ψάρια δραπετεύουν από τους κλωβούς και εισβάλλουν στους άγριους πληθυσμούς, μεταφέροντας ασθένειες, ανταγωνιζόμενα για τροφή και αλλοιώνοντας τη γενετική ποικιλία των φυσικών ειδών.

Για να διατηρηθεί το σύστημα ζωντανό, οι εταιρείες κάνουν συστηματική χρήση φορμαλδεΰδης, παρασιτοκτόνων και αντιβιοτικών. Οι ουσίες αυτές δεν σταματούν στα όρια των κλωβών: περνούν στο θαλάσσιο περιβάλλον, επηρεάζουν μη στοχευόμενα είδη και ενισχύουν την ανθεκτικότητα παθογόνων οργανισμών. Η διεθνής επιστημονική κοινότητα έχει προειδοποιήσει ότι η υπερβολική χρήση αντιβιοτικών στις ιχθυοκαλλιέργειες συνιστά απειλή και για τη δημόσια υγεία.

Μια ακόμη σιωπηλή πληγή είναι τα μικροπλαστικά. Στην Ελλάδα, σύμφωνα με έρευνες, οι ιχθυοκαλλιέργειες απελευθερώνουν τεράστιες ποσότητες πλαστικών και οργανικών αποβλήτων στη θάλασσα. Με την πλήρη εφαρμογή των σχεδίων για τις Περιοχές Οργανωμένης Ανάπτυξης Υδατοκαλλιεργειών (ΠΟΑΥ), εκτιμάται ότι περισσότερες από 336.000 τόνοι αποβλήτων θα καταλήγουν κάθε χρόνο στη θάλασσα. Το υλικό αυτό δεν χάνεται: διασπάται, συσσωρεύεται στους θαλάσσιους οργανισμούς και επιστρέφει τελικά στο ανθρώπινο τραπέζι.

Σύγκρουση με τον τουρισμό και τις τοπικές κοινωνίες

Κι όμως, παρά τα στοιχεία αυτά, ο σχεδιασμός των ΠΟΑΥ προχωρά με ιλιγγιώδη ταχύτητα. Στόχος είναι η αύξηση της έκτασης που καταλαμβάνουν οι μονάδες από 9.800 σε 240.000 στρέμματα – δηλαδή εικοσιτέσσερις φορές πάνω. Ολόκληροι κόλποι που σήμερα αποτελούν στολίδια τουρισμού και φυσικής ομορφιάς κινδυνεύουν να μετατραπούν σε βιομηχανικές ζώνες με κλωβούς, δίχτυα και σκάφη τροφοδοσίας.

Η σύγκρουση με τον τουρισμό είναι αναπόφευκτη. Πανελλαδικές έρευνες γνώμης δείχνουν ότι σχεδόν οι μισοί πολίτες θα απέφευγαν έναν προορισμό με ιχθυοκαλλιέργειες. Την ίδια στιγμή, τα δεδομένα δείχνουν ότι ο τουριστικός τομέας δημιουργεί πενταπλάσιες θέσεις εργασίας και εισόδημα σε σχέση με τις μονάδες εκτροφής. Αντίθετα, κάθε ιχθυοκαλλιέργεια προσφέρει μόλις 3,9 θέσεις εργασίας, συνήθως εποχικές και χαμηλά αμειβόμενες.

Πέρα από την οικονομία και το περιβάλλον, τίθεται και ζήτημα δημοκρατίας. Οι Μελέτες Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων που εγκρίνουν τις νέες εγκαταστάσεις βασίζονται σε δεδομένα δεκαετίας, με σοβαρές παραλείψεις και χωρίς ουσιαστική ανάλυση των συνεπειών για τις τοπικές κοινωνίες. Η δημόσια διαβούλευση είναι τυπική, με ελάχιστη ενημέρωση των κατοίκων και των δήμων. Στην πράξη, οι κοινωνίες αποκλείονται από τον σχεδιασμό που αφορά το μέλλον των θαλασσών τους.

Δημόσια γη για ψίχουλα – ποιος κερδίζει τελικά;

Στο ίδιο μοτίβο, η χρήση δημόσιων εκτάσεων παραχωρείται σχεδόν αποκλειστικά στις εταιρείες ιχθυοκαλλιέργειας. Οι παραλίες, οι δασικές εκτάσεις και οι παράκτιες ζώνες μπαίνουν σε καθεστώς ιδιωτικοποίησης, με εξευτελιστικά χαμηλά ενοίκια: σε ορισμένες περιπτώσεις μόλις ένα ευρώ ανά στρέμμα τον μήνα. Στον Πόρο και την Αιτωλοακαρνανία έχουν καταγραφεί μάλιστα παράνομες εγκαταστάσεις, για τις οποίες υπάρχουν πρωτόκολλα κατεδάφισης που παραμένουν ανεφάρμοστα.

Το αφήγημα της «πράσινης ανάπτυξης» μοιάζει έτσι περισσότερο με άλλοθι για μια βιομηχανία που απορροφά δημόσιο πλούτο, καταστρέφει ευαίσθητα οικοσυστήματα και θέτει σε κίνδυνο τη βιώσιμη οικονομία του τόπου. Η Ελλάδα κινδυνεύει να θυσιάσει το ισχυρότερο κεφάλαιό της – τη θάλασσα, τον τουρισμό και τη φυσική της ομορφιά – σε ένα μοντέλο ανάπτυξης που ωφελεί ελάχιστους και επιβαρύνει τους πολλούς.

Το ερώτημα που μένει είναι αν η κοινωνία και η πολιτεία θα συνεχίσουν να αγνοούν τα στοιχεία ή αν θα τολμήσουν να βάλουν όρια σε μια βιομηχανία που δείχνει να μην έχει.

Στατιστικά & αριθμοί-σοκ

Για 1 κιλό εκτρεφόμενου ψαριού (λαβράκι ή τσιπούρα), απαιτούνται 1,2 κιλά άγριων ψαριών, κυρίως από τα αποθέματα μικρών πελαγικών ειδών

Το 90% των υδατοκαλλιεργειών παγκοσμίως αφορά σαρκοφάγα είδη, τα οποία καταναλώνουν 2–4 φορές το βάρος τους σε άλλους ψαριούς πριν φτάσουν στο εμπόριο

Από τα 90 εκατομμύρια τόνους αλιευμάτων που δηλώνονται ετησίως παγκοσμίως, τα 30 εκατομμύρια μετατρέπονται σε ιχθυάλευρα και ιχθυέλαια: τα μισά για υδατοκαλλιέργειες και τα άλλα μισά για ζωοτροφές. Παράλληλα, τα συνολικά αποθέματα μειώνονται κατά 1 εκατομμύριο τόνους ετησίως από το 1996

Για κάθε 1 τ.μ. ποσειδωνίας, απαιτούνται 100 χρόνια για να δημιουργηθεί εκ νέου — κάτι που καταδεικνύει την ευθραυστότητα αυτών των οικοσυστημάτων

Το 20% της τροφής των ιχθυοκαλλιεργειών διαφεύγει στη θάλασσα, τροφώντας (ή επιμολύνοντας) τα άγρια ψάρια που καταλήγουν στο τραπέζι μας

Το 15% της παγκόσμιας αλιείας χρησιμοποιείται για την παραγωγή ιχθυοτροφών — με το μοντέλο να χαρακτηρίζεται καταναλωτικό, όχι παραγωγικό

336.530 τόνοι αποβλήτων θα καταλήγουν στην ελληνική θάλασσα ετησίως εφόσον οι ΠΟΑΥ εφαρμοστούν πλήρως

42% των Ελλήνων δήλωσαν ότι δεν θα επισκεφθούν τόπο με ιχθυοκαλλιέργειες

Ο τουρισμός προσφέρει 5 φορές περισσότερες θέσεις εργασίας και εισόδημα σε σχέση με τις ιχθυοκαλλιέργειες. Κάθε μονάδα ιχθυοκαλλιέργειας αποδίδει μόλις 3,9 θέσεις εργασίας

24 φορές αναμένεται να αυξηθεί η έκταση των ιχθυοκαλλιεργειών μέσω των ΠΟΑΥ

https://www.rosa.gr