ΕΠΕΤΕΙΑΚΟ: Μάχες στη ΒΟΝΙΤΣΑ και η απελευθέρωση της πόλης στις 5 Μαρτίου 1829

Γράφει ο: Νίκος Θ. Μήτσης

Ιστορικός, συγγραφέας

Αρχοντοχώρι (Ζάβιτσα) Ξηρομέρου

      Διαβάζοντας σήμερα 5 Μαρτίου, το ιστορικό επετειολόγιο του Γενικού Επιτελείου Στρατού (ΓΕΣ) που αναφέρει επί λέξει «οι Τούρκοι της Βόνιτσας, μερά από πολύμηνο και στενό αποκλεισμό του φρουρίου της πόλης από ελληνικές δυνάμεις υπό τον Άγγλο φιλλέληνα Ριχάρδο Τζώρτζ παραδίδονται και καταφεύγουν στην Πρέβεζα» έκρινα σκόπιμο να σταχυολογήσω απ΄ το υλικό του αρχείου μου που είναι απόρροια τριακονταετούς και πλέον έρευνας σε κρατικά  ιστορικά αρχεία και πηγές και να παραθέσω τις ιστορικές μάχες που διεξήχθησαν στην κωμόπολη της περιοχής μας την εύανδρο Βόνιτσα. Μιλάμε για τις σημαντικότερες, μετά το Μεσολόγγι, μάχες τις οποίες αναφέρουν στα πιστοποιητικά των στρατιωτικών εκδουλεύσεων τους σχεδόν όλοι οι λησμονημένοι δυτικοελλαδίτες μαχητές - στρατιώτες και  οπλαρχηγοί - που συμμετείχαν στον αγώνα του 1821-1829.   

      Κρίνεται λοιπόν μιας και σήμερα είναι η επέτειος της απελευθέρωσης της Βόνιτσας από τους Τούρκους (5 Μαρτίου 1829) ν΄ αναφερθούμε, για τις διεξαχθείσες μάχες στη Βόνιτσα αλλά και την ευρύτερη περιοχή της, ώστε ο αναγνώστης να έχει σφαιρικότερη άποψη, αφενός μεν για τα γεγονότα που διεξήχθησαν την περίοδο του 1821-1829 στη Βόνιτσα και αφετέρου για το ρόλο και τη συμμετοχή καθενός εκ των λησμονημένων μαχητών στα πεδία των μαχών γύρω από την πόλη της Βόνιτσας. 

   Αναλυτικά οι μάχες  που διεξήχθησαν στην εύανδρο  Βόνιτσα, έχουν ως  ακολούθως.

Η μάχη της Βόνιτσας στις 28 και 29 Μαΐου 1821

         Στις 26-27 Μαΐου 1821 οι ελληνικές δυνάμεις επιτίθενται και καταλαμβάνουν τα φρούρια της Πλαγιάς και του Τεκέ  έξω από την Βόνιτσα. Επικεφαλής των ελληνικών δυνάμεων ήταν οι εκ Πλαγιάς καταγόμενοι οπλαρχηγοί Κώστας Λεπενιώτης ή Λεπενιωτάκης και Γιάννης Μπουρδάρας καθώς και ο Δήμος Τσέλιος από τη Ζάβιτσα (Αρχοντοχώρι) αμφότεροι οπλαρχηγοί και πρωτοπαλίκαρα του Κατσαντώνη ως το θάνατό του, αλλά και μετέπειτα πρωτοπαλίκαρα του οπλαρχηγού Γεωργίου Τσόγκα καπετάνιου τότε στο αρματολίκι της Βόνιτσας......

     Οι εφτακόσιοι (700) και πλέον ένοπλοι Ξηρομερίτες – Βονιτσάνοι των: Δήμου Τσέλιου, Λεπενιώτη και Μπουρδάρα και, υπό τις οδηγίες και την αρχηγία του οπλαρχηγού Γεωργίου Τσόγκα, αλλά και μαζί με αρκετή δύναμη ανδρών από τη Λευκάδα που έφτανε τους 150 και πλέον άνδρες, όπως οι : Σπύρος Μεταξάς, Στάθης Κατσαρός, Π. Σικελιανός, Γεώργιος Βρετός, Μ. Γίλης, Βερύκιος, Παύλος Λαμπρινός, Χρήστος Καββαδάς, Ιωάννης  Μανωλάτος, όλοι τους Λευκαδίτες οπλαρχηγοί  και μυημένοι στη Φιλική Εταιρεία, ζήτησαν στην αρχή από τους Τούρκους να παραδοθούν. Αυτοί όμως αρνήθηκαν. 

      Τότε άρχισε συνδυασμένη επίθεση απ’ όλες τις μεριές και οι ένοπλοι στρατιώτες του Γεωργίου Τσόγκα μπήκαν μέσα στα περιτοιχίσματα των Τούρκων στα φρούρια της Πλαγιάς και του Τεκέ και σε πάλη σώμα με σώμα εξουδετερώσανε όλους τους αμυνόμενους με πείσμα Τούρκους. 

      Από τους Τούρκους οι περισσότεροι σφαγιάσθηκαν επί τόπου και οι υπόλοιποι ανταλλάχτηκαν με αιχμαλώτους Έλληνες που κρατούσαν οι Τούρκοι στην Άρτα. Ο Ιωάννης Ζαμπέλιος γράφει: «ότι ομού μετά των άλλων Φιλικών της Λευκάδος με αγαλλίασιν ψυχής ήκουον εις την ησυχίαν της νυκτός κραυγάς των φονευομένων Τούρκων» .

        Στις 29 Μαΐου 1821 οι ίδιες ελληνικές δυνάμεις, με αρχηγό τον Γεώργιο Τσόγκα, μπαίνουν στην πόλη της Βόνιτσας αναγκάζοντας τους Τούρκους αξιωματούχους της να περιορισθούν εντός των τειχών του φρουρίου και τον Πασά της Πρέβεζας Μπεκήρ Τζογαδόρο που είχε επισπεύσει για βοήθεια, να επιστρέφει στη βάση του στην Πρέβεζα με σημαντικές απώλειες. 

       Ο Γεώργιος Τσόγκας καταλαμβάνει μεν τη Βόνιτσα, αλλά οι Τούρκοι αξιωματούχοι με σημαντική φρουρά καταφεύγουν στο ασφαλές φρούριο της Βόνιτσας το οποίο ήταν απόρθητο και ο Γεώργιος Τσόγκας μη διαθέτων τα απαραίτητα μέσα για την εκπόρθησή του, περιορίζεται σε ασήμαντους ακροβολισμούς, οι οποίοι ουδεμία ανησυχία προκάλεσαν στη φρουρά, που σε μια επιστολή του για την μη γόνιμη έκβαση της κατάληψης της Βόνιτσας, επιρρίπτει ευθύνες στους κατοίκους της αναφέροντας τα ακόλουθα: «…Οι Βονιτζάνοι αφ’ ου έγραψα διό και τρις να ενεργήσουν να κυριεύσωμεν το Κάστρον χωρίς χύσιν αίματος, μια νύκτα έξαφνα και ούτω έλαβαν άδειαν οι Τούρκοι και εγκλείσθησαν, έφεραν και τις σιαλούπες από Πρέβεζαν και ένα ομπρίκιον και μας εμπόδισαν την κυρίευσιν του Κάστρου….».

         Κατάληψη λοιπόν της Βόνιτσας στις 29 Μαΐου 1821 και έλεγχος των φρουρίων (Πλαγιάς και Τεκέ) που δέσποζαν στο στενό ανάμεσα της Λευκάδας και της Ακαρνανίας, σημαντικοί σταθμοί τότε για το διαμετακομιστικό εμπόριο και τον έλεγχο αυτού. 

      Οι Τούρκοι τις επόμενες ημέρες, εξαγριωμένοι από τα αλλεπάλληλα πλήγματα που υπέστησαν, κρέμασαν στην Άρτα, με διαταγή του Χασάν Πασά της Άρτας, όσους ομήρους*1 από την περιοχή της  Βόνιτας, είχαν από την προηγούμενη χρονιά κρατημένους για την εγγύηση της τάξεως. 

*1: Όμηροι: Μεταξύ των ομήρων στην Άρτα, γνωστοί μας είναι μέσα από αρχειακές πηγές οι: Χρήστος Μεταξάς ή Κατοχιανός πρόκριτος Βονίτσης, ο πατέρας του Πάνου Μοναστηριώτη πρόκριτος και αυτός απ’ το Μοναστηράκι Βονίτσης, οι οποίοι και απαγχονίστηκαν καθώς και ο Αναστάσιος Σουλτάνης (αδελφός του Γιαννάκη και του Γιώργου Σουλτάνη) ο οποίος δραπετεύσας διέφυγε τον βέβαιο θάνατο.

        Για τον λόγο αυτό οι κάτοικοι της Βόνιτσας εγκατέλειψαν τα σπίτια τους και φύγανε για να γλιτώσουν από τη σφαγή. Άλλοι πήγαν στα Επτάνησα (Κάλαμος και Μεγανήσι Λευκάδος) και άλλοι στην ενδοχώρα (Λιβάδι – Βάτος – Βάρνακας – μοναστήρι Ρομπιάτσας), αλλά και στους λόγγους στα δάση και στις σπηλιές στα ορεινά του όρους Περγαντί. 

      Οι άνδρες του Γεωργίου Τσόγκα, μόλις μπήκανε στη Βόνιτσα, αντίκρισαν μια πόλη παντέρημη. Οι Τούρκοι είχαν περιχαρακωθεί στο μεγάλο Βενετσάνικο φρούριο της πόλης, που βρίσκεται σε δεσπόζουσα θέση και ανεφοδιαζότανε από τη θάλασσα με τροφές αλλά και με συνεχώς και κατά τακτά χρονικά διαστήματα με στρατιωτική και ναυτική  δύναμη από την Πρέβεζα. 

     Η πολιορκία του φρουρίου της Βόνιτσας δεν είχε ευνοϊκά αποτελέσματα, γι' αυτό ο Τσόγκας με τις δυνάμεις του που ήταν χρήσιμες για άλλες πιο αποτελεσματικές επιχειρήσεις, προτίμησε να φύγει από τη Βόνιτσα, σταθεροποιώντας τις θέσεις του στα ενδότερα, στρατοπεδεύοντας στη θέση Λιβάδι στο Βάτο του Ξηρομέρου, ξεκαθαρίζοντας όλη την περιοχή από κάθε τουρκική εστία, εκτός βέβαια από τους κλεισμένους Τούρκους στο φρούριο της Βόνιτσας, οι οποίοι ως Διοίκηση, παρέμειναν θεσμικά ως τις 15 Μαρτίου 1829 που επισήμως η Βόνιτσα παραχωρήθηκε στο ελληνικό κράτος, πλην της περιοχής του Ακτίου, το οποίο Άκτιο και αυτό τελικά παραχωρήθηκε στο ελληνικό κράτος το 1865.

Η μάχη στο Κατάκωλον Βονίτσης

       Η μάχη αυτή διεξήχθη στη θέση Κατάκωλον Βονίτσης (περιοχή δυτικά της Βόνιτσας και πλησίον προς το Άκτιο) αρχές Σεπτεμβρίου 1821, μεταξύ των ελληνικών δυνάμεων με επικεφαλής τους: Γεώργιο Τσόγκα, Θεόδωρο Γρίβα και Στάθη Κατσικογιάννη. Τη μάχη αυτή την αναφέρουν στα πιστοποιητικά των στρατιωτικών εκδουλεύσεών τους πολλοί μαχητές – αγωνιστές απ’ την περιοχή του Ξηρομέρου. 

      Ιδιαίτερη όμως μνεία κάνει στην έκθεση Χρονικών εκδουλεύσεών του, ο εκ Ζαβέρδας στρατηγός Στάθης Κατσικογιάννης, ο οποίος στη λεπτομερειακή αναφορά του στην πρώτη Εξεταστική Επιτροπή των στρατιωτικών εκδουλεύσεων το 1833, μεταξύ των άλλων αναφέρει και για τη μάχη στο Κατάκωλο της Βόνιτσας τα ακόλουθα: 

   «…Τον Σεπτέμβριο του ιδίου έτους εις την μάχην εις το Κατάκωλον της Βόνιτσας έχων υπό την οδηγίαν μου τότε υπέρ τους εκατόν όπου ήτον και ο Τσόγκας με τον Τσέλιο και τον Γρίβα, και που επικεφαλής του εχθρού ήταν ο Μαζούτ Σκρόπολης και ο Μπεκήρ Τζογαδόρος. Τον Νοέμβριον ιδίου έτους παρευρέθην ομοίως με τους υπό την οδηγίαν μου εις την κατά της Άρτης έφοδον, όπου ήτο επικεφαλής των εχθρών ο Χασάν πασάς, ο Ισμαήλ Πασάς και ο Κεχαγιάς του Ρεσίτ Πασά και μετά τούτο ετοποθετήθην εις Μπαλήμπεη…». 

       Στη μάχη αυτή σκοτώθηκε ο καπετάν Νίκος Μπουρδάρας απ’ την Πλαγιά Βονίτσης, άλλοτε πρωτοπαλίκαρο του Κατσαντώνη και μετά την επανάσταση του ’21 πρωτοπαλίκαρο του Γεωργίου Τσόγκα. 

     Με δεδομένο ότι σ’ αυτήν την μάχη οι ελληνικές δυνάμεις υπέστησαν ήττα, ο δε αρχηγός των, ο Τσόγκας, μόλις διεσώθη χάριν της επέμβασης την τελευταία στιγμή των Θοδωράκη Γρίβα και Στάθη Κατσικογιάννη, οι νεκροί στο πεδίο της μάχης αναντίρρητα θα ήταν πολύ περισσότεροι του ενός δηλ. του Νίκου Μπουρδάρα, τον οποίο και βρήκαμε και εμείς σε έρευνά μας στα Γ.Α.Κ  -ότι όντως σκοτώθηκε - από αίτηση της κόρης του προς την Επιτροπή των στρατιωτικών εκδουλεύσεων του έτους 1865. 

      Η νίλα των ελληνικών δυνάμεων από την έκβαση της μάχης στο Κατάκωλον ήταν τέτοιας μορφής, όπου για να σωθούν, οι περισσότεροι συμμετέχοντες στρατιώτες σ’ αυτή τη μάχη, έπιασαν τις περιοχές Μοναστηράκι, Λιβάδι (Βάτος) και τα παράπλαγα στο μοναστήρι της Βροχοτινού, αναφέρει το 1846 στο φάκελό του (φάκ. 46) στο Αρχείο των αγωνιστών ο εκ Μοναστηρακίου Βονίτσης φαλαγγίτης αξιωματικός Σπύρος Λεπενός.

Οι μάχες στο χωριό Μοναστηράκι

    Για το χωριό Μοναστηράκι Βονίτσης αναφέρουν στα πιστοποιητικά των εκδουλεύσεών τους σχεδόν οι περισσότεροι αγωνιστές – μαχητές από την περιοχή των τ. Δήμων Ανακτορίων, Εχίνου και Σολλίου. Στο Μοναστηράκι, σύμφωνα με τις μέχρι τώρα έρευνες ιστορικών σε αρχειακές πηγές, αναφέρονται ότι έγιναν δύο συμπλοκές, ήτοι:

Α. Στη θέση Πλατάνια (περιοχή ενδιάμεσα Μοναστηρακίου – Βονίτσης) όπου οι αδελφοί Γιαννάκης, Γιώργος και Αναστάσιος Σουλτάνης αντιμετώπισαν ηρωικά σημαντικό στρατιωτικό Σώμα τουρκικών δυνάμεων. Τη μάχη αυτή χρονικά ο Διονύσης Μιτάκης την προσδιορίζει μέσα Ιουνίου 1821. Δυστυχώς οι ιστορικοί της εποχής έρριψαν στη σιωπή τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν στο Κατάκωλο και στα Πλατάνια Μοναστηρακίου, συμπαρασύροντας και τους συντελεστές αυτών των μαχών (Γεώργιος Τσόγκας, Θεοδωρος Γρίβας, Παλιογιώργος Γιάννης, Δημ. Παλιογιάννης, Στ. Κατσικογιάννης, Γιαννάκης Σουλτάνης) στη λήθη. Χρονικά τη μάχη αυτή την προσδιορίζουμε ότι πρέπει να  έγινε μετά τη μάχη της Λαγκάδας αρχές προς μέσα Ιουνίου του 1821.

Β. Στο Μοναστηράκι Βονίτσης, αόριστα δίχως να προσδιορίζεται η τοποθεσία, αναφέρονται αρκετοί μαχητές στις αιτήσεις που έκαναν προς την Επιτροπή των στρατιωτικών εκδουλεύσεων του 1846 όσο και αυτής κυρίως της του 1865. Η μάχη του Μοναστηρακίου χρονικά προσδιορίζεται μέσα προς το τέλος Ιουλίου του 1821 όπου οι ελληνικές δυνάμεις με επικεφαλή το στρατηγό Γεώργιο Νικολού Βαρνακιώτη, αλλά και τους οπλαρχηγούς Γεώργιο Τσόγκα, Θεόδωρο Γρίβα, Αλεξάκη Βλαχόπουλο και Δημήτρη Μακρή, αντιμετώπισαν δίκην κλεφτοπολέμου τις τουρκικές δυνάμεις του Πασά της Πρέβεζας Μπεκήρ Τζογαδόρου. 

      Στη μάχη αυτή ο Γεώργιος Βαρνακιώτης είχε καταστρώσει ένα στρατιωτικό σχέδιο που έφερε θετικά αποτελέσματα, όπως αναφέρει ο Φυσετζίδης (επιστολές εκδ. 1893):

«… εβγήκαν λοιπόν οι τούρκοι εις τον κάμπον κι ο Καπεταν Τσόγκας εις το Μύλο του Βροχοτίνου*2. Επήγαν διακόσιοι (200] πεζοί τούρκοι εις τον Καπετάν Τσόγκαν και πενήντα (50] καβαλαρέοι. Επήγε και ο καπετάν Αλέξης Βλαχόπουλος εις βοήθειαν του καπετάν Τζόγκα οι δε λοιποί τούρκοι ήλθαν εις το στρατηγόν πεζοί και εις το Σώμα του Μακρή. Αυτήν την ώραν ήλθεν και ο καπετάν Θοδοράκις Γρίβας από τον Μπαλήμπεη εκινήγησαν τους τούρκους και τους έμπασαν εις τη Βόνιτσα…»   

                        

2* Βροχοτίνου: Είναι το μοναστήρι που βρίσκεται νοτιοανατολικά του χωριού Μοναστηράκι γνωστό σε όλους τους κατοίκους της περιοχής και όχι μόνον.

         Δυστυχώς κανένας ιστορικός της εποχής δεν αναφέρει για την μάχη αυτή και ως εκ τούτου ακριβή ημερομηνία αυτής δεν μπορεί να προσδιορισθεί. Αναφέρεται, όπως προείπαμε, μόνο στα πιστοποιητικά των αγωνιστών που απηύθυναν προς την Επιτροπή των στρατιωτικών εκδουλεύσεων του 1846 και της Επιτροπής του 1865, στις οποίες ζητούσαν ή καλλίτερα επαιτούσαν από το ελληνικό κράτος μισθολογική και βαθμολογική αποκατάσταση, την οποία δικαιούταν ή τους την είχαν στερήσει με διάφορα πολιτικά τερτίπια εκείνης της εποχής.

      Ένα τέτοιο πιστοποιητικό υπογεγραμμένο από τον ίδιο τον Γεώργιο Βαρνακιώτη (αρχηγό της μάχης του Μοναστηρακίου στα 1821) είναι και το ακόλουθο και που αφορά τον πενήνταρχο αξιωματικό Νικόλαο Τζούνη ή Ρούπα, καταγόμενο απ΄ τη Ζάβιτσα (Αρχοντοχώρι) Ξηρομέρου, το οποίο και μας αναφέρει λεπτομερώς τη μάχη αυτή.  

    Πιστοποιητικό στρατιωτικών εκδουλεύσεων του Νικολάου Τζούνη ή Ρούπα υπογεγραμμένο από τον στρατηγό Γεώργιο Νικολού Βαρνακιώτη  στο Δραγαμέστο στις 15 Δεκεμβρίου 1822 

    «Πιστοποιείται δια του παρόντος ότι ο κ. Νικόλαος Τζούνης Ξηρομερίτης απ’ αρχής του ιερού αγώνος της πατρίδος ηγωνίσθη παρευρεθείς υπό την οδηγίαν μου εις την εν Βραχωρίω και Ζαπαντίω μάχην, μετά την πτώσιν τούτων, εις την Λαγκάδαν μάχης, εις την εν Βονίτζη και Μοναστηράκι, εις την Άρτης μάχην, εις Πλάκαν και Τζουμέρκα και Πέτα, όπου πολλάκις εκεντήσαμεν πόλεμον κατά του Οθωμανικού στρατού και επομένως ως και την του Λουτρακίου και Αετού μάχην του Κιουταχή, όπου και κατ’ αυτήν και καθ’ όλας τας μάχας, ηκολούθησε γενναίως και ανελλιπώς τα χρέη του διό και του δίδεται το παρόν να το παρρησιάση εν καιρώ όπου ανήκει εις αμοιβήν των εκδουλεύσεων

Την 15 Δεκεμβρίου 1822, Εν Δραγαμέστω.

Γεωργάκης Νικολού Βαρνακιώτης»

Γ. Άλλη μάχη στο Μοναστηράκι είναι αυτή που διεξήχθη στις 20-21 Ιουλίου 1822 από τον Πασά Ρεσίτ Κιουταχή, ο οποίος βρίσκοντας αφύλακτο το χωριό, μιας και ο Γεώργιος Τσόγκας είχε πιάσει τα ορεινά στο Λιβάδι του Βάτου (παλιά τέχνη για το Τσόγκα όταν έβλεπε τα σκούρα), ο δε Βαρνακιώτης βρισκόταν στα μέρη της Κατούνας στρατολογώντας νέους άνδρες καθότι είχε μείνει με 50 στρατιώτες.  Ο Κιουταχής σ’ αυτή τη μάχη κατέστρεψε το Μοναστηράκι Βονίτσης προβαίνοντας σε βιαιοπραγίες, σφαγές (20 νεκροί), αιχμαλωσίες των κατοίκων του χωριού και αρπαγές ζώων (5.000 γιδοπρόβατα) μας αναφέρει ο Γ. Φερεντίνος (Ιστορία της Ακαρνανίας τ. Δ΄ σελ. 323).

      Τέλος, με την απομάκρυνση του Ρεσίτ Κιουταχή απ’ το Μοναστηράκι, το χωριό εφεξής φυλάσσονταν, με εντολή του Γεώργιου Βαρνακιώτη από 150 άνδρες με το Γιάννη Κίτζαλη*3 έμπιστο αξιωματικό του Γεωργίου Βαρνακιώτη.

3* Κίτζαλης Γιάννης: Κατάγονταν από το Βασιλόπουλο Ξηρομέρου και ήταν αξιωματικός του Βαρνακιώτη (αριθ. Μητρώου 4.317). Στο τρίτο έτος της επανάστασης ο ρόλος του υπήρξε όχι και τόσον πατριωτικός, καθότι υπήρξε όργανο των τουρκικών αρχών (Αρχ. Μαυροκορδάτου τ. Γ΄ σελ. 75, έκδοση Ακαδημίας Αθηνών).

Η μάχη της Βόνιτσας στις 15 Δεκεμβρίου 1828

       Η μάχη αυτή είναι η κυριότερη από στρατηγικής και στρατιωτικής πλευράς που διεξήχθη στη δυτική Ελλάδα το 1828 και η σημαντικότερη για τη δυτική Ελλάδα, μετά από αυτήν της Εξόδου του Μεσολογγίου (10 Απριλίου 1826).

     Για τη μάχη της Βόνιτσας (15 Δεκ. 1828), κρίνεται σκόπιμο από ιστορικής πλευράς και όχι μόνο, να την παρουσιάσουμε και να την αναλύσουμε διεξοδικά στο πόνημά μας, ώστε οι αναγνώστες να δουν εκ του σύνεγγυς τη σημασία αυτής της μάχης. Αναντίρρητα η μάχη της Βόνιτσας στις 15 Δεκεμβρίου 1828  έχει μεγίστη ιστορική σημασία καθότι: 

α. Είχε αρχηγό τον Ρίχαρντ Τσώρτς (αρχηγός των ελληνικών δυνάμεων στη Δυτ. Ελλάδα με ομόφωνη απόφαση της Γ΄ Εθν. Συνέλευσης της Τροιζήνας το 1827).

Ρίχαρντ  Τσώρτς (1785-1873)

β. Είχε εμπειροπόλεμους αξιωματικούς με εμπειρία οχτώ (8) χρόνων συνεχών αγώνων με τους Τούρκους, καθώς και ναυτική υποστήριξη από τον Αμβρακικό κόλπο με τους πλοιάρχους Ανδρέα Τενεκέ, Ιωάννη Μαρίνη και Αντώνη Κριεζιώτη.

γ. Οι αξιωματικοί ήταν ντόπιοι και γνώστες του πεδίου της μάχης όπως π.χ. οι Χιλίαρχοι: Γεώργιος Τσόγκας, Γιώτης Βαρνακιώτης, Δήμος Τσέλιος, Γαρδικιώτης Γρίβας, Στάθης Κατσικογιάννης, Κώστας Βλαχόπουλος, Νικόλαος και Διαμαντής Ζέρβας και πολλοί άλλοι αξιωματικοί με βαθμό του Πεντακοσίαρχου και κάτω, όπως οι: Ιω. Λαμπρόπουλος, Βελ. Καλογήρου, Γ.Λ. Ζέρβας, Γιάννης Κώνστας, Τσάμης Γριβογιώργος (Κωνωπίνα), Κώστας Βαλιανάκης (Αετός), Στάθης Χεινόπωρος (Ζάβιτσα), Αθ. Καρδαράς (Κανδήλα), Βασίλης Γέννειας (Μοναστηράκι), Νικ. Μαυρομμάτης (Κατούνα), Μήτρος Σμπόνιας (Βόνιτσα), Γαλάνης Μεγαπάνος (Μαχαλά), Σταμούλης Χονδρός (Ζαβέρδα), Νικόλαος Τσέλιος (Δραγαμέστο), Ανδρέας Στούπας (Κατούνα), Γιαννάκης Πετιμέζης (Κατούνα), Παναγής Γαλάνης (Μαχαλάς), Στάθης Χεινόπωρος (Ζάβιτσα), Σπύρος και Σταμούλης Καρπούζης (Βάρνακας), Χρήστος Τσαούσης (Πλαγιά), Κώστας Καπογιωργάκης (Πλαγιά) , Δη. Σφελάγγης (Ζαβέρδα) κ.λ.π.

δ. Καταστρώθηκε με στρατιωτικό σχέδιο μάχης έχοντας ως κέντρο επιχείρησης και ανεφοδιασμού το χωριό Παραδείσι (το σημερινό Μοναστηράκι) «… Διορίζεσαι να παραλάβεις την Χιλιαρχίαν σου και να απέλθεις εις την θέσιν Παραδείσι την σήμερον, όπου θέλεις σταθεί και όπου διορίσθησαν όλα τα στρατεύματα να απέλθωσι…» αναφέρει προς το Δήμο Τσέλιο ο Αρχιστράτηγος Ρίχαρντ Τσώρτς στην ημερησία διαταγή του στις 16 Νοεμβρίου 1828 από την Ζαβέρδα που έδρευε τότε η Αρχιστρατηγία.

        Ας παρακολουθήσουμε όμως την Μάχη της Βόνιτσας μέσα από την ημερησία διαταγή του Ριχάρδου Τσώρτζ (Richard Church), της οποίας διατηρούμε το ύφος και την ορθογραφία στο κείμενό της, διαταγή που απέστειλε ο ίδιος προς τον Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια στις 15 Δεκεμβρίου 1828, αναγγέλλοντάς του την χαροποιά έκβαση της ιστορικής αυτής μάχης της Βόνιτσας.

«Εκ του παρά τη Βόνιτσαν στρατοπέδου 

15/27 Δεκεμβρίου 1828

Προς τον Εξοχότατον Κυβερνήτην.

Εξοχώτατε.

      Τα στρατεύματα του στρατοπέδου τούτου έπραξαν κατόρθωμα στρατιωτικόν, το οποίον, χάρις του Θεώ, τιμά και την γενναιότητα και την φιλανθρωπίαν των και ελπίζω ότι η εις την παρούσαν αναφοράν περιεχομένη λεπτομερής έκθεσις δεν θέλει φανή ολίγης σπουδής αξία εις τε την Υμετέραν Εξοχότητα και εις την Ελλάδα εν γένει.

      Η πόλις της Βόνιτσας συμπεριελάμβανε 2.000 κατοίκους, τους οποίους οι Τούρκοι εκράτουν εις δουλείαν και τους οποίους απεφάσισα ν’ αποσπάσω από τας χείρας των τυράννων των. 

      Τα στρατεύματα ανεχώρησαν χθες πρωΐ προ των εξημερωμάτων και ετοποθετήθησαν, ώστε ευθύς την αυγήν να κάμωσιν έφοδον, ενώ ο στολίσκος διοικούμενος παρά του Καπετάν Τενεκέ ευρίσκετο κατά την αυτήν ώραν έμπροσθεν της Βόνιτσας. 

      Η πόλις έχει υπερδέξιον εις ημισείας βολής πιστόλας απόστασιν το Φρούριον της και  η πράξις ήτο κινδυνώδης. Προσεβάλλαμεν την πόλιν με δύο Σώματα εκ δεξιών και αριστερών. Εγώ δε είχον εν Σώμα έτοιμον να ενεργήση κατά τας περιπτώσεις.

Δήμος Τσέλιος [Ζάβιτσα 1785-1854]  Γεώργιος Τσόγκας [Βόνιτσα 1785-1836]

Αεροφωτογραφία του κάστρου της Βόνιτσας όπως είναι σήμερα

          Από το στρατόπεδο της Ζαβέρδας στις 4 Νοεμβρίου 1828, οι Χιλίαρχοι: Κώστας Μπότσαρης, Γαρδικιώτης Γρίβας, Δήμος Τσέλιος, Γεώργιος Τσόγκας, Γιώτης Νικολού Βαρνακιώτης, Κώστας Βλαχόπουλος και Διαμαντής Ζέρβας, ζητούν από τον αρχιστράτηγο των ελληνικών δυνάμεων Ρίχαρντ Τσώρτς μισθούς και σιτηρέσια, ώστε να μπορέσουν να ανταπεξέλθουν στις υποχρεώσεις τους και να μπορούν να συμμετάσχουν στις μάχες που θα ακολουθήσουν για την απελευθέρωση της Ακαρνανίας.

       Στις 15 Δεκεμβρίου 1828 δηλ. ένα μήνα μετά, όλοι αυτοί οι Χιλίαρχοι -με εξαίρεση τον Κ. Μπότσαρη - συμμετείχαν στην νικηφόρα και λαμπρή μάχη της Βόνιτσας υπό την αρχιστρατηγία του Ρίχαρντ Τσώρτς:

     "Εγένετο δε εκ συμφώνου, ώστε ο στολίσκος ν’ αρχίση να κανοβολή το Φρούριον και να φοβερίζη την πόλιν δι’ απόβασιν, δια να εφελκύση των Τούρκων την προσοχήν εις το μέρος της θαλάσσης.

    Είχον εισβιβάσει εν Κορωνησίου εις τον στολίσκον εκατόν στρατιώτες εκ του Σώματος του Στάθη Κατσικογιάννη δια ν’ αποβώσιν εις την πόλιν, εάν επαρουσιάζετο η περίστασις.

     Παρεκτός της πόλεως Βονίτζης εχρειάζετο να διωχθή ο εχθρός και από το χωρίον Μπουκάλι*4 το εγγύς της πόλεως κείμενο. Ο εχθρός έμαθεν εντελώς το σχέδιά μας πράγμα δύσκολον να εμποδισθή εξ αιτίας της προς αυτών εγγύτητός μας. Προετοιμάσθη δε εις γενναίαν υπεράσπισιν, εδίωξεν όλους τους κατοίκους από το χωρίον Μπουκάλι και από τας οικίας της πόλεως και τους έβαλεν εις το κέντρον της Βόνιτσας, όπου ήσαν περικυκλώμενοι από οικίας ωχυρωμένας και υπό των Τούρκων κατεχομένας. 

4* Μπουκάλι: εννοεί το σημερινό συνοικισμό της Βόνιτσας με την ονομασία Μπούχαλη ο οποίος βρίσκεται στην είσοδο της πόλης όπως ερχόμαστε από την Αμφιλοχία προς τη Βόνιτσα.

Γαρδικιώτης Γρίβας [Βόνιτσα 1803-1863] Γιώτης Βαρνακιώτης [Βάρνακας 1788-1839]

     Εις εκάστην των δύο μεγάλων εκκλησιών ευρίσκοντο περί τους 800 κατοίκους. Από μιας ώρας προς του εξημερώματος ήρχισεν κανιοβολισμός παρά του στολίσκου και το Φρούριον αντεκανονοβόλησεν. Υπεφέραμεν δε ενόχλησιν, ήτις ήτο φόβος μη κάμη ν’ αποτύχη η επιχείρησίς μας, λέγω δε την ραγδαίαν βροχήν, ήτις έπιπτεν ακατάπαυστος, αφότου εξήλθομεν του στρατοπέδου. Ευθύς ως υπέφαινεν η ημέρα, επροχώρησαν τα στρατεύματά μας.

    Τα δε της δεξιάς στήλης συγκειμένης από τα Σώματα του Τσόγκα, Βλαχόπουλου και Δημοτσέλιου, εκυρίευσαν πάραυτα το Μπουκάλι, ενώ η άλλη στήλη συγκειμένη εκ των Σωμάτων του Διαμαντή Ζέρβα, Γαρδικιώτου Γρίβα και Γιώτη Βαρνακιώτου ετοποθετήθησαν εις το άλλο μέρος της πόλεως κατά τον δρόμον του προς την Πρέβεζαν εις τον λεγόμενον Λόντζα. Εγώ δε ετοποθετήθην εις την θέσιν της εκκλησίας του Αγίου Ιωάννου, εν τω μέσω των δύο στρατευμάτων μας.

    Την ώραν εκείνην η βροχή έπαυσε και σφοδρότατος τουφεκισμός ήρχισεν. Οι Τούρκοι θαρρούντες και καλώς τοποθετημένοι εις τους πύργους, οικίας και χώματά των και βοηθούμενοι από τον πυροβολισμόν του Φρουρίου, του οποίου ο τουφεκισμός εξεπερούσε την στήλην μας την πλέον μεμακρυσμένην, υπερασπίσθησαν καλώς και ηλάλαζον. Ο πυροβολισμός του ημετέρου στολίσκου διευθύνετο μόνον και μόνον κατά του Φρουρίου, δια να μη θανατώνωνται οι κάτοικοι της πόλεως, τους οποίους ήλθομεν να σώσωμεν από τους Τούρκους. Ο δε εχθρός, βλέπων τούτο, εγνώρισε πόσον του είναι λυσιτελές και ενεθαρρύνθη.

       Παρατηρήσας δε οι Τούρκοι υπερασπίζονο γενναίως εις την δυνατήν θέσιν του Τελωνείου της πόλεως, την οποία προσέβαλλε το δεξιόν μετά του στολίσκου, υπήγα πάραυτα μετά των περί εμέ αξιωματικών εις εκείνην την στήλην. Μόλις έφθασα εκεί και ελάλησα προς τους στρατιώτας και ναύτας και εμψυχωθέντες και ούτοι και εκείνοι, ηλάλαξαν και ώρμησαν κατά των Τούρκων μ’ όλα τα εμπόδια. Οι αξιωματικοί και ναύται των μιστίκων ερρίφθησαν εις την γην μετά των στρατευμάτων ξιφήρεις και εις δέκα λεπτά αποκατέστημεν κύριοι ταύτης της θέσεως.

     Οι σημαιοφόροι*5 του Δήμου Τσέλιου και του Στάθη Κατσικογιάννη έστησαν εκεί τας Σημαίας των. Εδώ εχάθησαν ο διοικητής Τούρκος του Μποκαλίου Ρέμ Αγάς και οι στρατιώται του. Εδώ εχάθη ενδόξως και ο Τσαούς Αγάς Κισεράτης διοικητής της πόλεως Βονίτσης όστις ξιφήρης εφώρμησε κατά των στρατευμάτων μας εις βοήθειαν του Ρεέμ Αγά. Ο αρχηγός ούτος Τούρκος μαχόμενος μανιωδώς εφονεύθη από τον γενναίον Υδραίον Καπετάν Ιωάννην Μαρίνην. Εις την έφοδον ταύτην ο Πεντακοσίαρχος Βαλιανάκης*6 του Σώματος του Δημοτσέλιου απέκτησε πολύν δόξαν, επιπεσών πρώτος κατά του εχθρού. Ο σημαιοφόρος του Στάθη Κατσικογιάννη έγινεν ευτυχέστερος κυριεύσας την τουρκικήν σημαίαν.

      Κατά την θαυμαστήν τούτην μάχην η αριστερά στήλη προσέβαλε και επάτησε το της πόλεως περιτείχισμα λεγόμενον Ρεστέλλα, αν και υπέφερεν από το πυρ του Φρουρίου, παρεκτός του της πόλεως. 

     Εις το μέρος εκείνο ευδοκίμησαν οι Χιλίαρχοι Διαμαντής Ζέρβας, Γαρδικιώτης Γρίβας και Γιώτης Βαρνακιώτης και ο Πεντακοσίαρχος Γιάννης Κώστας. Αι σημαίαι τούτων των Σωμάτων εστήθησαν επί των οικιών των εγγυτέρων εις το Φρούριον. 

     Είναι αξιέπαινος η διαγωγή του Καπετάν Νικολάου Ζέρβα των αξιωματικών και στρατιωτών του Σώματος των λογάδων των παρ’ εμοί ευρισκομένων. Θρηνώ δε τον θάνατον του γενναίου Σημαιοφόρου μου Αθανασίου Μαγγούλα Σουλιώτου, όστις θέλων να φέρη προσώτατω την Σημαίαν τούτου του Σώματος εφονεύθη από τον τουφεκισμόν του Φρουρίου ολίγα βήματα εγγύς της πύλης αυτού.

     Κατά την μεσηβρίαν αποκατεστήμεν κύριοι όλης της πόλεως, οι δε Τούρκοι αποδράντες εκ της μάχης περιεκλείθησαν εις το Φρούριον. Παρήγγειλα δε να καταπαύση ο πυροβολισμός. Μας ελείπετο δε να κάμωμεν πράξιν τινα των δεινοτέρων: τουτέστιν να ελευθερώσωμεν τους κατοίκους της πόλεως, να τους σώσωμεν μετά των κτημάτων αυτών και να εμποδίσομεν την ελάχιστην διαρπαγήν». 

5* Σημαιοφόροι: Σύμφωνα με τους στρατολογικούς καταλόγους των Δήμου Τσέλιου και του Στάθη Κατσικογιάννη, οι Σημαιοφόροι ήταν οι εξής: Νικόλαος Χασαπάκης από το Αιτωλικό και Γιώργος Βλαχοαναγννώστου από τον Βάρνακα ήταν οι σημαιοφόροι του Δήμου Τσέλιου και οι: Γιάννης Δερβέναγας από Βόνιτσα και Αθανάσιος Πατρώνος από Ζάβιτσα ήταν οι σημαιοφόροι του Στάθη Κατσικογιάννη.

6* Βαλιανάκης Κωνσταντής: Κατάγονταν από τον Αετό Ξηρομέρου. Ήταν Εκατόνταρχος το 1823, Πεντακοσίαρχος το 1824, Χιλίαρχος το 1825, Εκατόνταρχος Ταξιαρχικού Σώματος το 1828, Πεντακοσίαρχος το 1829, Υπολοχαγός της Βασιλικής Φάλαγγας το 1836. Καθαιρέθηκε από τον Όθωνα για τη συμμετοχή του στην εξέγερση των Ακαρνάνων αξιωματικών (2 Φεβρουαρίου 1836). Αποκαταστάθηκε με το βαθμό του Ταγματάρχη της Βασ. Φάλαγγας το 1846, εκλέχτηκε δημοτικός Σύμβουλος Δήμου Εχίνου (1837-1839) και Επαρχιακός Σύμβουλος Ξηρομέρου (1839-1849) και για μία δεκαετία εκλέγονταν συνεχώς Δήμαρχος Εχίνου (Κατούνας 1850-1860). 

      Αυτές ήταν οι μάχες που διεξήχθησαν στα 1821-1828 πέριξ της ευάνδρου Βόνιτσας με προεξάρχουσα δε αυτή της 15ης Δεκεμβρίου 1828 που είχε ως αποτέλεσμα την απελευθέρωση της  πόλης  από τους Τούρκους στις  5  Μαρτίου 1829.

Η μάχη της Βόνιτσας 15 Δεκεμβρίου 1828 όπως την αποτύπωσε στα 1835 ο Παν. Ζωγράφος με τον  στρατηγό Γιάννη Μακρυγιάννη

Νίκος Θεοδ. Μήτσης

Αρχοντοχώρι (Ζάβιτσα) Ξηρομέρου