«Παλιάτσο» Ίστρια Αδριατικής και «Αχυρένιος» Βόνιτσα: Παράλληλα δρώμενα!

Ίστρια Αδριατικής: «Παλιάτσο» -

Βόνιτσα Ακαρνανίας: «Αχυρένιος»

ΑΧΥΡΕΝΙΟΣ

ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΟ ΔΡΩΜΕΝΟ 

Μια παλαιά επί δρόμου κωμωδία, τραγωδία  

     Ο «Αχυρένιος» είναι ένα δρώμενο στην Βόνιτσα, που λαμβάνει χώρα κάθε Καθαρά Δευτέρα. Χρονολογικά η προέλευσή του δεν μπορεί να προσδιοριστεί ακριβώς, για τον μοναδικό λόγο ότι ως έθιμο – δρώμενο έχει εμπλουτιστεί στην διαδρομή του χρόνου, με πλήθος στοιχείων που κυριαρχούσαν την κάθε εποχή.  Tο σχήμα του δρώμενου μας οδηγεί στην αρχέγονη προέλευση του εθίμου, την «επί δρόμου  κωμωδία».

     Ας δούμε περιγραφικά την εικόνα του εθίμου. Μια ομάδα κατοίκων ντύνει τα άχυρα των αγρών με ρούχα ενός κατοίκου, δημιουργεί τον αχυρένιο, και τον περιφέρει μέσα στην πόλη. Η ομάδα των κατοίκων έχει καταναλώσει κάποια ποσότητα κρασιού, για να αποκτήσει την ελευθερία και την ανοχή του λόγου. Στην ομάδα υπάρχουν ρόλοι που ομαδοποιούνται σε τρεις κατηγορίες...........

 

Οι έχοντες άμεση σχέση με τον Αχυρένιο (η γυναίκα του, οι γονείς του,  ο γιατρός, οι φίλοι του.

Ο πρώτος της Κομπανίας, ο Παππάς, σε ένα ρόλο σαν τον πρώτο του αρχαίου χορού, ο οποίος βλέποντας τα γεγονότα και όσα ομολογούν οι άμεσοι συγγενείς του Αχυρένιου, απευθύνεται στο πλήθος με ερωτήματα ή με διαπιστώσεις.

Ο λαός που ακολουθεί, σαν να είναι τα μέλη του αρχαίου χορού, τα οποία ανταποκρίνονται στις επικλήσεις ή στα ερωτήματα που θέτει ο πρώτο του χορού, ο Παππάς. 

      Ανάμεσα στους συμμετέχοντες διακωμωδούνται γεγονότα και υπάρχει συνεχής ροή από σκωπτικά τραγούδια, που μέσα από αυτά διαφαίνεται η σάτιρα και η διαμαρτυρία. 

     Αυτή η μορφή του εθίμου εμπλουτίστηκε – διαφοροποιήθηκε – επεβλήθηκαν ορισμένες μορφές, από κατοίκους – εξουσία, στην διαδρομή του χρόνου και έφτασε στις μέρες μας με την πιο κάτω μορφή.

       Ενας νέος, έχει ετοιμαστεί για να παντρευτεί, αλλά το ξημέρωμα τον βρίσκει νεκρό. Στην νεκρώσιμη πομπή, κυρίαρχη θέση έχουν γύρω από τον νεκρό  οι γονείς του, η μέλλουσα γυναίκα του (ακόμη ντυμένη με το νυφικό), οι συγγενείς. Στην πομπή συν τω χρόνο προστέθηκε ο παππάς και ο γιατρός. 

    Στην αρχή της δεκαετίας του 70’ και λόγω της  διαίρεσης του ΚΚΕ σε ΚΚΕ και ΚΚΕ εσωτερικού, εκείνες τις πρώτες χρονιές οι γιατροί της συνοδείας ήταν δύο, ο ντόπιος γιατρός και ο γιατρός από το Κυπαρίσσι (Παρίσι, μια λέξη που οδηγούσε στον γιατρό του εξωτερικού). 

      Η συνοδεία του νεκρού διαβαίνοντας τους δρόμους  συζητά δυνατά για τα γεγονότα του θανάτου, οι άμεσα συγγενείς οδύρονται χρησιμοποιώντας κωμικές φράσεις, ο γιατρός συνεχώς αποφαίνεται για τα αίτια θανάτου, και ο παππάς με νεκρώσιμα-κωμικά συνοδεύει την ακολουθία. 

       Τα πανάρχαια γεγονότα πρόκλησης του θανάτου, συνεχώς επικαλούνται από τον πρώτο της συνοδείας του νεκρού, με λεκτική αλληλεπίδραση με τον όχλο.

Α)στα ερωτήματα σάτιρας που έχουν σχέση με τη χρονιά που πέρασε, ο όχλος απαντά με το «οτς αφέντιμ» (όχι αφέντη μου). Ο πρώτος του χορού (Παππάς)  ρωτά τον όχλο «μήπως στεναχωρήθηκες που έκανε και πέμπτη κοπέλα ο ΧΧΧΧΧ;». Ο Οχλος απαντά «οτς αφέντιμ».

-α)Ο πρώτος του Χορού αναφωνεί «μην έφαγε το σύρμα του γιαλού;» (δηλ. το χέλι), και ο όχλος απαντά με το σκωπτικό και σε ρυθμό άγνωστο στις μουσικές διαδρομές «γαμπρέ γιαλένιε μαστραπά» ή με το «μηδέ για γάμο άλλαξε, μηδέ για πανηγύρι, τώρα που ανθίζουν τα κλαριά και βόσκουν οι γαιδάροι ». Το «σύρμα του γιαλού», είναι το χέλι που υποχρέωναν να φάνε οι μελλόνυμφοι, το βράδυ πρίν τον γάμο. Ηταν μια άμεση ιατρική γνωμάτευση για «χτικιό» που κυριαρχούσε εκείνες τις εποχές. Είναι γεγονός ότι το φάρμακο που είχε κατασκευάσει ένας γιατρός στο τέλος του 19ου αιώνα, απάλυνε τα σημάδια της αρρώστιας (βλέπε μελέτη «η κοινωνική ζωή της Βόνιτσας τον 19ο αιώνα, μέσα από τις επιστολές του Κων. Μαλλιαρού- Εκπαιδευτήρια Πληροφορικής Βόνιτσας). Η τυχόν υπάρχουσα καλυμμένη ασθένεια, με την βρώση του βαριομαγειρευμένου χελιού,  άμεσα εκδηλώνονταν με άσχημες συνέπειες, που μπορεί να οδηγούσαν και στον θάνατο στον ήδη εξασθενισμένο οργανισμό.

-β)Η ερώτηση του πρώτου του χορού «μην έφαγε αυτό που κάνει πούφ’ και βγάζει μαύρο;», ο όχλος απαντά με το «οτς αφέντιμ», αφού η σουπιά δεν μπορεί να προκαλέσει προβλήματα.

-γ)Ο πρώτος του χορού φωνάζει «μην έφαγε πολύ πίτα» και ο όχλος απαντά «οτς αφέντη». Το περιστατικό αυτό αναφέρεται σε παλαιότερη εποχή που οι προύχοντες δεν έδωσαν γάλα στους χωρικούς για την πίτα. Οι χωρικοί τότε έθεσαν σαν αιτία θανάτου του Αχυρένιου, την κατανάλωση πολλής πίτας ( σάτιρα σαν την ονομασία του  Εύξεινου Πόντου). 

        Τα σκωπτικά μεταξύ των συνοδών του Αχυρένιου τροποποιούνται ανάλογα με τα συμβάντα του έτους. Όμως πάντα κυριαρχούν  μερικές παλαιότατες «ατάκες» , όπως: η απεγνωσμένη κραυγή της νύφης που κρατάει τα στήθη της και λέει «τι να τα κάνω τώρα εγώ αυτά;», και πάντα να υπάρχει μια έξυπνη απάντηση από τα μέλη της συνοδείας, απάντηση που αναλαμβάνει να δώσει ο πρώτος του χορού. Όμως η απάντηση  είναι τέτοια που δίνει το έναυσμα  στον όχλο (τον χορό – την κοινή γνώμη) να τραγουδήσει «μια παπαδιά κοσκίναγε ….», «και την καθαρή Δευτέρα ….».

       Η παράκληση της μάνας για μια επιμνημόσυνη δέηση, για ένα «διάβασμα» του Παππά, ξεσηκώνει (τον χορό – την κοινή γνώμη) να τραγουδήσει, «τον υμνούμενο τον δοξολογούμενο».

       Ορισμένοι ιστοριοδίφες, με βάση αυτή την σκέψη των θαλασσινών, αναρωτήθηκαν μήπως ο Αχυρένιος ήταν ένα πραγματικό πρόσωπο, κάτοικος της περιοχής,  και είχε ασχολία την αλιεία. Μεταγενέστερες σκέψεις όρισαν την κηδεία του Αχυρένιου ως μια διαπόμπευση του Θαλασσινού άνδρα που εγκατέλειψε την θάλασσα και ασχολήθηκε με στεριανές δουλειές, και αφού απέτυχε,  κατέληξε σε θάνατο. 

     Σε αυτό το σημείο θα αναφερθούμε στο υπέροχο ντοκιμαντέρ του Γιώργου Μπελεσιώτη, ο οποίος προσπάθησε,  να επαναφέρει το έθιμο από την ακατάσχετη βρωματολογία, σε μια μορφή ναυτικής θεώρησης.  

         Μέχρι πρόσφατα θεωρούσαμε το έθιμο του Αχυρένιου ως μοναδικό γεγονός στην Ελλάδα και γιατί όχι και στον κόσμο. Η τελευταία ενασχόληση που είχαμε για την ανάδειξη ενός άλλου εθίμου της Βόνιτσας «Η Λαζάρα» ως πολιτιστική κληρονομιά στην Unesco,  οι υπεύθυνοι της ομάδας πραγματοποίησαν επαφές με πρώην υπαλλήλους (εκπροσώπους κρατών ) της Unesco βρέθηκαν σε μια πρωτόγνωρη είδηση. 

     Από αυτές τις συνεδρίες ενημερωθήκαμε ότι από τα ιταλόφωνα Κροατικά χωριά της Ίστρια, μια μικρή μαθήτρια σε έκθεση που είχε βραβευθεί, αναφέρονταν στα έθιμα (όπως της τα είχε διηγηθεί ο παππούς της) που είχε ο τόπος της πρίν τα απαγορεύσει ο Τιτο.     

        Σημειώνουμε ότι το μεγαλύτερο μέρος της χερσονήσου της Ιστρια, μετά τον Β’ παγκόσμιο πόλεμο, το απέσπασαν από την Ιταλία και το παραχώρησαν στην ενωμένη Γιουγκοσλαβία. Ο Τίτο, όπως ο Ατατουρκ, αλλά και ο δικός μας Μεταξάς, απαγόρευσαν την συμμετοχή των κατοίκων σε τοπικά έθιμα. 

         Εκεί στην Ιστρια, όπως γράφει η μαθήτρια, έντυναν τα άχυρα με παλιά ρούχα «παλιάτσο» και οι «συγγενείς του παλιάτσο» τον περιέφεραν στο χωριό, διακωμωδώντας διάφορα γεγονότα, καθώς και το αίνιγμα του θανάτου του.  Η ΑΜΦΙΚΤΙΟΝΙΑ ΑΚΑΡΝΑΝΩΝ έχει θέσει για έρευνα, αυτή την ενότητα, στις πρώτες προτεραιότητές της. 

Ας επανέλθουμε  στο δικό μας τοπικό έθιμο 

      Στο τέλος της περιφοράς ένα μέλος της  συνοδείας διαβάζει τον επικήδειο λόγο για τον νεκρό, ανάμεσα σε κωμικούς οδυρμούς.  Κατόπιν ο Αχυρένιος καίγεται, καταστρέφεται το παλιό για να έρθει το καινούργιο, σαν το κάψιμο των καλυβιών που έκαναν οι Βλάχοι όταν την ίδια περίπου περίοδο, εγκατέλειπαν τα ασφαλή χειμαδιά της Βόνιτσας.

       Τα τελευταία χρόνια τα καρναβάλια σκέπασαν το τοπικό έθιμο, οι ήχοι της λαμπάντα κάλυψαν τους οδυρμούς της νύφης, τα όμορφα και έξυπνα σκωπτικά αντικαταστάθηκαν από ωμές, βρώμικες εκφράσεις. Η χυδαιότητα έφθειρε την αγνή και αυθόρμητη διαμαρτυρία του λαού, στα όσα έχει δεινοπαθήσει για ένα ολόκληρο χρόνο και χρειάζεται να τα εκφράσει με σκωπτικό τρόπο.

        Από την αυθόρμητη, φτηνή και πρωτότυπη κατασκευή του Αχυρένιου, περάσαμε στα «άρματα» και στις επιδοτούμενες φιέστες. Οι εναπομείναντες φίλοι, οι με όραμα για την διατήρηση του εθίμου, εξαφανίζονται μέσα στα άρματα, στη λαμπάντα και την  ακαταίσχυντη βρωματολογία. 

        Θα κλείσω με μια προσωπική μου εμπειρία, όταν μικρός τόσκαγα από τη μάνα μου και έμπαινα μέσα στον όχλο, στην «μουλαρία». Τότε μια χρονιά, ο Αχυρένιος περνούσε μπροστά από μια συνοικία. Είχε βγεί μια γριά και βλέποντας το παντελόνι που είχαν φορέσει στον Αχυρένιο, έβαλε τα «σκούξα». Αφού έντυσε, με ότι λόγια είχε, το γιό της (που ήταν ντυμένος νύφη), του φώναζε δυνατά μέχρι που απομακρυνθήκαμε «ν’ βγάλσ του παντελόν’, μη του κάψεις. Αυτό κι τ’ γαμπριάτκο έχς.».

         Ελπίζουμε να βρεθούμε σύντομα στην Ιστρια και να συναντήσουμε ηλικιωμένους κατοίκους, ιταλόφωνους, για να ανασύρουμε από τη μνήμη τους, το πώς πραγματοποιούνταν εκεί το έθιμο του Παλιάτσο.

ΑΜΦΙΚΤΙΟΝΙΑ ΑΚΑΡΝΑΝΩΝ

ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

ΝΤΙΝΟΣ Στυλιανός

Αντιπρόεδρος ΑΜΦΙΚΤΙΟΝΙΑΣ ΑΚΑΡΝΑΝΩΝ