Γυναίκες μαμές και γιάτρισσες στο Ξηρόμερο. «Όπους τρέχει του νερό, έτσ’ να τρέξ’ κι του μ’κρό!». (Γράφει η δρ Μαρία Ν. Αγγέλη)

Eικόνα: Μουσείο φωτογραφίας. Έκθεση με τίτλο «Πορτραίτα Ιστορίας, Βούλα Παπαιωάννου-Δημήτρης Χαρισιάδης 1940-1960- Έργα από τα φωτογραφικά αρχεία του Μουσείου Μπενάκη»

 

Γράφει η δρ Μαρία Ν. Αγγέλη

e-mail: agelimaria@yahoo.gr

Η γυναίκα ως μαμή είχε πολύ σημαντικό ρόλο στην κοινωνία της εποχής, καθώς ελάμβανε ενεργό ρόλο στο θαύμα της γέννησης. Η μαμή ήταν ένα πολύ σεβαστό πρόσωπο τόσο στην ύπαιθρο, όσο και στα μικρά αστικά κέντρα ως πριν μερικές δεκαετίες… Ακόμη και η γενιά των σημερινών πενηντάρηδων έχει δεχθεί τις φροντίδες της μαμής του χωριού….....

 Εκείνο τον καιρό, στα χωριά δεν υπήρχαν ούτε μαιευτήρες ούτε μαίες με επιστημονική κατάρτιση. Οι  ελάχιστοι  γιατροί δεν μπορούσαν εύκολα να μετακινηθούν και να καλύψουν τις άμεσες ανάγκες, γι' αυτό οι πρακτικές μαμές ήταν αρμόδιες για μια γέννα.

Κάθε χωριό είχε τη μαμή ή τις μαμές του. Σπάνια το ρόλο αυτό τον αναλάμβανε άνδρας. Για παράδειγμα στο χωριό Βλυζιανά, μαμή ήταν η Γιούλα Καραλή ή «Βλάσαινα» και η γριά «Μπακογιάννω» ( Γιαννούλα Μπακογιάννη). Μετά από αυτή προσφέρει ιατρικές φροντίδες και «ματζούνια» ο γιος της Νίκος Μπακογιάννης, γνωστός ως «Μελέτης».

Η μαμή ήταν μια γυναίκα όπως όλες οι άλλες γυναίκες του χωριού. Ήταν νοικοκυρά, υφάντρα, κεντήστρα, αγρότισσα, τσοπάνισσα κ.ά. Οι  γραμματικές γνώσεις της ελάχιστες ή ανύπαρκτες. Τις εμπειρικές γνώσεις μαιευτικής είχε διδαχθεί από τη μάνα της ή από άλλες μαμές του χωριού και τις παρέδιδε, με τη σειρά της, σε νεότερες. Η επίτοκος ένοιωθε σιγουριά στα χέρια της για την ίδια και τη νέα ζωή που θα έφερνε στον κόσμο, γι’ αυτό και ήταν σεβαστό πρόσωπο.

Ο απλός λαός, επειδή η γέννα ήταν μία από τις ιδιαίτερες και επικίνδυνες στιγμές για την έγκυο και το παιδί, εναπόθετε τις ελπίδες της στην Παναγία και γι’ αυτό τον λόγο έφερναν ένα εικόνισμα της Παναγίας, άναβαν ένα κεράκι να καίει όσο διαρκούσε ο τοκετός και όλοι προσεύχονταν, για να έχει αίσιο τέλος και να βγει το μωρό υγιέστατο και σιδερένιο, όπως έλεγαν.

«Άμα γεννάει γυναίκα, ραΐζουν τα βουνά!» έλεγαν στο χωριό. Με τη φράση αυτή δήλωναν τη σημαντικότητα και την επικινδυνότητα της γέννας  στις συνθήκες της εποχής. Με μόνη στήριξη και βοήθεια από μια έμπειρη γυναίκα, χωρίς επιστημονικές γνώσεις. Ιδιαίτερα σε περιπτώσεις που παρουσιάζονταν επιπλοκές στη γέννα τότε «ράιζαν» και τα βουνά αφού η ελπίδα σωτηρίας της ετοιμόγεννης και του παιδιού ήταν ελάχιστες... Υπήρχαν και περιπτώσεις, που πολλές γυναίκες γεννούσαν μόνες τους στο σπίτι, στο χωράφι ή ακόμα και στο βουνό! Ήταν οι αγρότισσες που ακόμη «με την κοιλιά στο στόμα» δεν εγκατέλειπαν τις εργασίες τους. Το δημοτικό τραγούδι αναφέρεται στην ετοιμόγεννη νεαρή γυναίκα που θερίζει:

Παπαδοπούλα θέριζε σ’ ένα δασύ κριθάρι

Έργους, έργους το πάινε, έργους κοιλοπονάει.

Η μάνα της τη ρώτησε, η μάνα της της λέει:

-Τ’ έχεις, κόρη μ’, και στέκεσαι, και δε βαρείς δρεπάνι;

[…]

Νεγώ, μάνα μ’, κοιλοπονώ να γίνη το παιδί μου.

 

Η μαμή, όπου κι αν ήταν ή ό, τι κι αν έκανε, ήταν υποχρεωμένη από καθήκον, να τρέξει και να βοηθήσει την ετοιμόγεννη, και να την ξεγεννήσει. Άφηνε την αγροτική εργασία της και αναλάμβανε το ρόλο της μαίας. Παρακολουθούσε και ενίσχυε, κυρίως ψυχολογικά, τη γυναίκα που θα γένναγε, της άλλαζε στάσεις, τη συμβούλευε ποιες κινήσεις έπρεπε να κάνει. Μέχρι να φθάσει η ώρα του τοκετού, η μαμή έβαζε την έγκυο να περπατάει μέσα στο δωμάτιο, για να «κατέβει» πιο γρήγορα το παιδί κι εκείνη να πονάει λιγότερο. Παρενέβαινε και η ίδια όπου χρειαζόταν… Και όταν έβγαινε το παιδί, με πολλή προσοχή και καθαρά χέρια,  το έπιανε και το σήκωνε ψηλά. Του καθάριζε τη μύτη και το φύσαγε να πάρει την πρώτη αναπνοή. Αν το νεογέννητο δεν έκλαιγε, η μαμή το τσιμπούσε για να κλάψει ή το «τίναζε». Έπρεπε, οπωσδήποτε, το μωρό να κλάψει, για να πεισθούν ότι  «έχει ζωή». Η μάνα μου ανέφερε τη δυσκολία της γέννησης του αδελφού μου στο σπίτι, με τη βοήθεια της μαμής  και μαζί του «μάμου», στο χωριό Βλυζιανά. Όταν «έπεσε» το παιδί η βάβω «Χατζάρω» το πήρε στην ποδιά της και το  «τίναξε» για να κλάψει!

Οι πρώτες φροντίδες στο νεογέννητο ήταν συγκεκριμένες, όπως ο έλεγχος της αναπνοής και το δέσιμο του αφαλού. Το κλάμα του επιβεβαιώνει πως μια νέα ζωή ήλθε στον κόσμο! Στα πρώτα καθήκοντα της μαμής ήταν και οι οδηγίες για τους πιθανούς κινδύνους της μητέρας και του παιδιού, που αφορούσαν καθημερινές πρακτικές συμβουλές, αλλά και διάφορες προλήψεις, γιατί τα αερικά ήταν κι αυτά μια απειλή για την εποχή…

Από τη μαμή και άλλες μεγαλύτερες γυναίκες διδασκόταν η μητέρα και την τεχνική του φασκιώματος του παιδιού, ειδικά αν ήταν πρωτάρα. Το φάσκιωμα του μωρού ήταν υποχρεωτικό. Τύλιγαν το μωρό με «κωλόπανα» και φασκιά, σφικτά, φροντίζοντας το κορμί, τα χέρια και τα πόδια να είναι σε ευθεία θέση. Σαν το Λάζαρο, για να χρησιμοποιήσω τη λαϊκή έκφραση μιας υπέργηρης αφηγήτριας. Σα γιουβαρλάκι, κατά την έκφραση μιας νεώτερης αφηγήτριας που αγαπάει τη μαγειρική. Σαν Αιγυπτιακές μούμιες, όπως γράφει ο Λασκαράτος…

 Με το φάσκιωμα πίστευαν ότι εξασφάλιζαν το ίσιο και ωραίο κορμί του μωρού. Ευθυτενές παράστημα. Λεβέντικο κορμί. Ψηλό σαν κυπαρίσσι! Το φάσκιωμα πίστευαν ότι ηρεμούσε το παιδί και κοιμόταν ήσυχα. Επίσης το προστάτευε από μικροτραυματισμούς από τα νυχάκια του, αλλά και αργότερα από κάτι που ίσως έφερνε στο στόμα του. Έτσι τυλιγμένο σφιχτά ήταν εύκολο να το κρατήσει και η γιαγιά όταν απουσίαζε η μάνα σε εξωοικιακές εργασίες… (Μ. Αγγέλη, Η φασκιά. Στοιχείο ενδυματολογίας και ακινησίας του βρέφους…».

https://xiromeronews.blogspot.com/2019/11/h.html). 

 

Τέλος, η μαμή έπαιρνε στην αγκαλιά της το φασκιωμένο μωρό και το παρουσίαζε, για λίγο, στον πατέρα και στους παππούδες για να δώσει τις ευχές της και να δεχτεί, ίσως, ένα φιλοδώρημα, ανάλογα με την οικονομική κατάσταση της οικογένειας και το φύλο του νεογέννητου. Η γέννηση αγοριού έφερνε πολλή χαρά στην οικογένεια και ιδιαίτερα στον πατέρα. Η γέννηση του κοριτσιού δεν δημιουργούσε ευχάριστα συναισθήματα.

O ξηρομερίτης συγγραφέας Αλέξανδρος Κυριαζής γράφει:

« Από την διαπίστωση της εγκυμοσύνης μέχρι τη γέννηση του μωρού, ουδεμία ιατρική ή άλλη φροντίδα παρείχετο εις όλες σχεδόν τις εγκύους μέχρι τη παραμονή της γέννας. Εις το στάδιο των ωδινών εκαλείτο η πρακτική μαμή διά την υποβοήθηση και συμπαράσταση εις την επίτοκο η οποία με την προτροπή των διά την εφαρμογή υπό των επιτόκων πρακτικών μέτρων όπως φούσκωνε τη μπουκάλα διά την παραγωγή κοιλιακών σπασμών, τη διοχέτευση του θάρρους, το κουράγιο το οποίο πολλές φορές το απαιτούσε με δυνατές φωνές διά μη «σκάσει το παιδί», διά την ανάλογο στάση έως ότου ελευθερώνετο η λεχώνα από το βάρος του μωρού. Επιμελείτο κατόπιν την πλύση της μητέρας και του νεογνού διά την αποκάθαρσή των από τα περιττά και εκεί τελείωνε το μεγάλο μέρος της συμπαράστασης.

Μετά την παρέλευση των πρώτων ωρών και τη φυσιολογική ακολουθία του εξελικτικού σταδίου αποχωρούσε η Μαμή όχι οριστικώς αλλά μετά από διάλειμμα επανήρχετο. Αυτό ήτο το φυσιολογικό στάδιο των επιτόκων. Μετά μια ή δύο ημερών παρακολούθηση ο σύζυγος της λεχώνας κατέβαλλε εις την μαμή το αντίτιμο διά τις προσφερθείσες ώρες υπηρεσίες της σε χρήμα και εκεί τελείωνε η παρουσία της ευχόμενη όπως το επόμενο μωρό του χρόνου να είναι αντιθέτου φύλλου από πού είχε ξεγεννήσει. Είχε ακόμη μια θεσμική υποχρέωση η μαμή να συνοδεύσει το μωρό στην εκκλησία διά την βάπτιση (η οποία πραγματοποιείτο σε γρήγορο χρόνο) ακολουθώντας τη ρήση των ιερέων να το εκχριστιανίσουμε διότι κατά το έθιμο δεν πήγαινε η μητέρα» (Κυριαζής, 2015:275-276).

 Όταν διαπίστωναν ότι το νεογέννητο κινδύνευε να πεθάνει τις πρώτες ώρες της γέννας, η μαμή το «αεροβάφτιζε» και του έδινε ένα όνομα, επειδή δεν έπρεπε να πεθάνει αβάπτιστο. Οι αφηγήσεις γυναικών κυρίως που γέννησαν με τη βοήθεια της μαμής αναφέρουν και περιπτώσεις θανάτων γυναικών «στη γέννα». Όταν η γυναίκα γεννούσε χωρίς γιατρό σε μια δύσκολη περίπτωση δεν είχε καμία ιατρική φροντίδα. Μέχρι να έρθει γιατρός από το κοντινότερο χωριό ή το αστικό κέντρο, η γυναίκα πέθαινε. Συνήθως από αιμορραγία.

Υπήρχαν βέβαια γυναίκες «καλογεννήτρες», όπως λέγονταν, οι οποίες γεννούσαν εύκολα και χωρίς επιπλοκές. Γεννούσαν όπως η κότα το αυγό, για να χρησιμοποιήσω μια ωραία παρομοίωση που άκουσα από μια μάνα η οποία γεννούσε εύκολα.  Υπήρχαν και γυναίκες που δυστυχώς ήταν «κακογεννήτρες» και «κατέληγαν» άλλοτε μαζί με το βρέφος και άλλοτε αφήνοντάς το «αρφανό», χωρίς ποτέ να γνωρίσει τη μητρική αγκαλιά. Η εμπειρική μαμή δεν μπορούσε να βοηθήσει σε τέτοιες περιπτώσεις! Η υπέργηρη αφηγήτρια κ. Σοφία αφηγείται δύο θανάτους νέων γυναικών από το χωριό της:

«Νια γρια μαμή ήτανε κι καρτέραγε να πέσ’ το  παιδί. Εγώ ήμνα καλογεννήτρα.  Μόλις το γέννησα, λέω, αυτός είναι ο γέννος; Δεν πόνεσα πολύ.

Πέθανανε τότε δυο κοπέλλες κούκλες απ’ το χωριό, παντρεμένες στ’ Μαχαλά. Πέθανανε μόλις γέννησανε. Κάτ’ το ύστερο, είπανε,  ξέρω γω.

Μία νέλεγανε Μαρία κι νάλλη Μαργαρίτα. Η Μαρία τ’ Χοντρογιώργου. Αδερφή τς Πανωραίας. Η κουπελλούλα τς έζησε. Ξαναπαντρεύκε ο άντρας τς. Τι νάκανε…» (Προφορική αφήγηση Σοφίας Λαϊνά στη Μ.Α. 31/5/2022).

   Η μαμή, μετά τον τοκετό, με μαλάξεις των χεριών της προσπαθούσε να διορθώσει τυχόν δυσμορφία του κρανίου, της μύτης ή των χειλιών του μωρού. Τύλιγε επίσης μ’ ένα μαντήλι το κεφαλάκι του, για να «σφίξει». Τις ίδιες μαλάξεις συνέχιζε τις πρώτες μέρες και η λεχώνα ή η γιαγιά που φρόντιζε το νεογέννητο. Η μαμή είχε και γνώσεις «παιδιατρικής». Θεράπευε με σκόνη καφέ ή με σταρένιο αλεύρι τα συγκάματα του μωρού. Το έκζεμα στο κεφάλι του μωρού το γιάτρευε αλείφοντας το δυο τρεις μέρες με λάδι. Τα γιατροσόφια της σύστηνε και στη μάνα.

Η μάνα θήλαζε το μωρό για μεγάλο χρονικό διάστημα, ίσως δύο και τρία χρόνια.  Κατά την περίοδο του θηλασμού, όταν η μάνα εργαζόταν σκληρά, ξεγελούσαν την πείνα του μωρού με τον εξής τρόπο: Έδεναν σε ένα πανί ένα λουκούμι στην καλύτερη περίπτωση ή λίγη ζάχαρη κι έτσι το μωρό πιπιλούσε και ηρεμούσε. Αυτός ήταν ένας τρόπος για να ηρεμεί το μωρό και να μην διακόπτει η αγρότισσα την εργασία της.

Μια  πολύτεκνη μάνα η Βασιλική, γνωστή ως «Κώτσαινα», στο Μαχαιρά Ξηρομέρου, αφηγείται σήμερα (2023) ότι γέννησε τα τέσσερα παιδιά της στο σπίτι και όχι στο νοσοκομείο.

«Εδώ στο σπίτι μ’ γέννησα τέσσερα παιδιά! Το Βαγγέλη, για λίγο ήρθε εδώ ο γιατρός ο Πασχάλης, μ’ είδε λίγο κι είπε θα μας πάρει ώρα να γεννήσεις, πάω να δω έναν άρρωστο στ’ Μπαμπίνη κι έρχομαι. Όσο νάρθ’ ο γιατρός, ήρθε εδώ η γριά Ρότσκου, ήτανε μαμή, ήρθε η γυναίκα κι γέννησα εύκολα εγώ. Τότε του κουσί κουσί ήρθε κι ο γιατρός απ΄τη Μπαμπίνη. Γέννησε η Κώσταινα τ’ λένε. Πρωτού ναρθ’ ο γιατρός, η Ρότσκου πρακτική σύμμασε το παιδί. Ο γιατρός εξέτασε το παιδί, ήταν μικρούλι, μας έστειλε μετά σε γιατρό στ Αγρίνιο, να το ιδεί…

Το Γιάννη μ’ τον έκαμα εδώ όχι με γιατρό. Ήρθε η μαμή τον είδε μια χαρά ήτανε.  Μετά το Νέστορα μ’ έπιασανε οι πόνοι κι ήρθε η γριά η Γάκου κι έπεσε ο Νεστοράκης στην ποδιά της γριά μαμής. Μετά η Αλεξάνδρα. Αδηκεί στον κήπο τν έκαμα.  Μούρθε πως θα ενεργηθού, είχαμε ένα αποχωρητήριο πόφκιασαμε τότε με τ’ Δικτατορία. Ανοιχτό, μια τρύπα εκεί, χωρίς νερό. Εκεί σφίγγομαι, βγήκε το κεφαλάκι της κοπέλας μ’. Βήκα τότε όξ στον κήπο μην πέσει το παιδί στην τρύπα. Αδηκεί ν’ απόκαμα την Αλεξάντρα, έπεσε στο χώμα. Νε πήρα στ’ ποδιά μ’, είχα νια φούστα πλατιά, νέβαλλα μέσα κι μπήκα μέσα.  Η πεθερά μ’ πήγε να φωνάξ  τς μαμής, τς γριάς Ντούμνινας τς Σπύραινας, ήτανε στ’ άλογα αυτήνη, πάει μετά στ’ Γάκου, αυτήνη μάζωνανε μύδγαλα…

Έφτασε όμως η Σπύραινα, αλλά εγώ είχα γεννήσει. Κι ερχόντανε κι η Γάκου κι ν’ ειδοποίησε η πεθερά μ’ κι γύρσε πίσω. Μην τσακωθούνε στ’ βάφτιση. Ο νουνός στ’ βάφτιση έδωνε λεφτά στ’ μαμή. Γι’ αυτό η πεθερά μ’ νε γύρσε πίσω κατάλαβες;

«Εε, μ λέει, γέννησες; Είχα στ’ ποδούλα μ’ εγώ το μικρό. Ω, λέει, κοπέλα, σαέσματα, σαέσματα η βάβω! Ρούχα, ρούχα, είχανε το νου τα στα προικιά τότες. Αφαλόκοψε την κοπέλα, νε συγύρισε, ήξερε αυτήνη. Ούλα τα παιδιά μ’ στο σπίτ’ τάκαμα! Είχα κι καλές εγκυμοσύνες κι καλές γέννες ! είχε πει η μαμή στο γιατρείο πουχα πάει για άλλο λόγο, αυτήνη θα κάνει το παιδί, όπως η κότα τα αυγό! Έτσι τάκαμα τα παιδιά μ’. Οι μαμές στο χωριό ήτανε η Ρότσκου, τ’ Άγγελ’ τ’ Λίτσου η μάνα, δεν θυμάμαι τόνομά της, η Γάκου, κι η Σπύραινα η Ντούμνινα, πώς λέγονται αυτήνοι; [Παπαστάμου]. Δεν θυμάμαι τα ονόματά τς. Γένναγα εύκολα κι στα τέσσερα τα παιδιά μ’. Δεν ταλαιπωρήθκα τς γέννες μ’. Ταλαιπωρήθκα πολύ τς δλειές, καπνά, βελανίδια, γρούνια, σπίτι δεν είχαμε ούτε πετρογκάζ, με τη φωτιά μαέρευα…» (Προφορική αφήγηση της Β. Μπ. στη Μ.Α. (11/3/2023).

      Στον τοκετό μια μαμή ήταν αρκετή. Οι περισσότερες μπορεί να δημιουργήσουν σύγχυση με αρνητικό αποτέλεσμα. Η γνωστή παροιμία «Οι πολλές οι μαμές το βγάζουν σκαστό το παιδί» αναφέρεται στην περίπτωση αυτή. Η παροιμία λέγεται μεταφορικά στις περιπτώσεις διχογνωμιών ή πολυγνωμιών που τελικά δεν γίνεται εκείνο που πρέπει να  γίνει.

Η μαμή λόγω της καλής σχέσης με τους χωριανούς και της σημαντικής βοήθειας που πρόσφερε στις δύσκολες ώρες του τοκετού και της λοχείας κέρδιζε εκτός από το σεβασμό και την αγάπη, διάφορα δώρα: μια «μπροστοποδιά», ένα κεφαλομάντηλο, ένα σαπούνι κ.λπ. Γι’ αυτό λέγεται η παροιμία για τους ανθρώπους που κερδίζουν: «Πάντα κερδισμένος σαν την κυρά μαμή».

Όταν ο τοκετός ήταν δύσκολος ή υπήρχαν προβλήματα στη λοχεία η μαμή χρειαζόταν να πάει πολλές φορές στη λεχώνα ή αν ήταν μακριά να μείνει κοντά της πολλές ώρες. Από αυτό βγήκε η παροιμία: «Πήγε για μαμή κι έκατσε λεχώνα». Λέγεται μεταφορικά σε περίπτωση που κάποιος καθυστερεί να επιστρέψει από κάπου που έχει πάει.

Η ελληνική ταινία, Η κυρά μας η μαμή, με πρωταγωνίστρια τη Γεωργία Βασιλειάδου, αποτυπώνει τη θέση της μαμής στην τοπική κοινωνία… Ο Λυκούργος Μπέκος (Ορέστης Μακρής), συνταξιούχος γιατρός του Ι.Κ.Α., αποφασίζει να εγκατασταθεί με την οικογένειά του στη Λεστινίτσα, το χωριό της γυναίκας του (Ελένη Ζαφειρίου) και ανοίγει ιατρείο. Έρχεται, όμως, σιγά-σιγά σε σύγκρουση με την Καλλιόπη Μουστάκη τη μαμή του χωριού και τις ανορθόδοξες ιατρικές πρακτικές της, δηλαδή ξεματιάσματα και φυλακτά…

Για την εποχή εκείνη, όχι τόσο μακρινή, ήταν σημαντική η προσφορά της γυναίκας μαμής που αναλάμβανε πρωταγωνιστικό ρόλο στη γέννηση και στη λεχωνιά…

Οι μαμές, παρόλο που δεν διέθεταν επιστημονική ια­τρική γνώση και εξοπλισμό, κατάφερναν να πετύχουν πολλά, χάρη στην εμπειρία, την πίστη και την αλλη­λεγγύη που τις διέκρινε. Λόγω της σύνδεσής τους με τον τοκετό, συμβόλιζαν τη γονιμότητα αυτή καθεαυτή, όπως φαίνεται από τον εορτασμό της Μέρας της Μπάμπως ή Μαμής σε χωριά του βορειοελλαδικού χώρου, όπου ακόμη τελείται το έθιμο σήμερα.

Ας είναι αυτές οι λίγες γραμμές ένα ταπεινό αφιέρωμα για τις πρωταγωνίστριες της γέννησης…