ΧΡΙΣΤΟΨΩΜΟ: Το ευλογημένο ψωμί των Χριστουγέννων

«O Xριστός γεννάται,

το φως αναβαίνει

το προζύμι για να γένει»

Γράφει η Δρ. Μαρία Ν. Αγγέλη

 Πρόκειται για ένα ψωμί με γιορταστικό, καλλιτεχνικό και  συμβολικό χαρακτήρα. Ζυμώνεται για τη μέρα των Χριστουγέννων. Το ζύμωμα και το στόλισμά του αποτελεί ιεροτελεστία.

   Ήδη από τα αρχαία χρόνια υπήρχαν αρτοσκευάσματα που σχετίζονταν με τη λατρεία. Μερικά από αυτά έφεραν και επιγραφές, που αποδίδονταν με ειδική σφραγίδα πριν από το ψήσιμο. Αυτή η συνήθεια πέρασε από τους αρχαίους χρόνους και στη χριστιανική ορθόδοξη εκκλησία. Τα πιο γνωστά παραδείγματα αποτελούν το πρόσφορο και ο άρτος.

    Το Χριστόψωμο είναι το ευλογημένο ψωμί των Χριστουγέννων.

     Θα περιγράψω τη διαδικασία της παρασκευής και διακόσμησής του έτσι, όπως την έχω φυλαγμένη από τα παιδικά μου χρόνια σε μια γωνιά της μνήμης μου:

Το ζύμωμα: H μάνα  τρεις μέρες πριν τα Χριστούγεννα, από το βράδυ ψιλοκοσκίνιζε το αλεύρι και «ανάπιανε» το προζύμι. Ανακάτευε δηλ. μια μικρή ποσότητα από το αλεύρι που θα χρησιμοποιούσε με το προζύμι και χλιαρό νερό, ώστε να γίνει σαν παχύρρευστος χυλός. Ύστερα το σκέπαζε με ένα τραπεζομάντηλο και ένα μάλλινο ρούχο και το άφηνε να «γίνει»......

    Την άλλη μέρα ξυπνούσε πολύ πρωί, έκανε το σταυρό της και ζύμωνε αυτό το αναπιασμένο προζύμι με το υπόλοιπο αλεύρι,  προσθέτοντας σταδιακά χλιαρό νερό και λίγο αλάτι, μέχρι να προκύψει μια ζύμη απαλή και ελαστική.

    Αφού ολοκληρωνόταν η διαδικασία του ζυμώματος ακολουθούσε το στήσιμο  και το « κέντημα» του ψωμιού.

Το κέντημα: Αυτή η φάση μου άρεσε πολύ και την παρακολουθούσα με χαρά. Δεν συμμετείχα βέβαια, γιατί η μάνα έλεγε ότι θα αργήσουμε, θα κρυώσει το ψωμί και δεν θα γίνει καλό.

 Έχω στη μνήμη μου την εικόνα της μάνας:

    Παίρνει στα χέρια της ένα κομμάτι απαλό  ζυμάρι και το τοποθετεί ως βάση στο αλειμμένο με λάδι ταψί. Πλάθει δυο λουρίδες από τη ζύμη και φτάχνει  ένα σταυρό στη μέση αυτού του ζυμαριού. Σφραγίζει το κέντρο του σταυρού με την ξύλινη σφραγίδα που την είχε φυλαγμένη στο εικονοστάσι του σπιτιού. Αυτή η σφραγίδα  που στην επιφάνειά της έχει διάφορα εκκλησιαστικά σύμβολα, «σφραγίζει» την ιερότητα του ψωμιού. Πιέζει στις άκρες του σταυρού καρύδια ή αμύγδαλα με το τσόφλι τους .

    Έπειτα κεντά τις κενές επιφάνειες του ψωμιού με ένα πιρούνι, ψαλίδι ή ξυλάκι. Αλλά και με το ίδιο ζυμάρι δημιουργεί διάφορα μοτίβα!

Χριστόψωμο Παλιάμπελα (ΦΩΤΟ: Φανή Γαζέτα)

Τα σχέδια, «τα πλουμίδια» στο χριστόψωμο ήταν εμπνευσμένα από τις εργασίες της οικογένειας. Για παράδειγμα μια οικογένεια που ασχολιόταν με τη γεωργία θα είχε παραστάσεις από γεωργικές εργασίες (αλέτρι, βόδια κλπ). Μια οικογένεια που ασχολιόταν με την κτηνοτροφία θα στόλιζε με παραστάσεις ζώων (κατσικάκια, αρνάκια κλπ).

     Η βασική εργασία της οικογένειάς μου και η αγάπη του πατέρα ήταν η κτηνοτροφία. Έτσι η μάνα στο ευλογημένο ψωμί «ζωγράφιζε» κατσικάκια κυρίως! Και πίστευε ότι ο Χριστός, στη Γέννηση του οποίου αφιερώνεται αυτό το ψωμί, θα συμβάλλει στην ευλογία των ζώων που αναπαρίστανε πάνω σ’ αυτό! Και φυσικά  στην ευλογία τη οικογένειας!

   Ο αγροτικός κόσμος είχε πίστη στη θεϊκή δύναμη του Χριστόψωμου και ελπίδα  για εξασφάλιση της υγείας και της σοδειάς… μέσω αυτού.

     Τέλος, η μάνα πασπάλιζε με σουσάμι και σκέπαζε πάλι καλά το ταψί μέχρι να «γίνει», να «ανέβει», δηλ. να φουσκώσει  το ζυμάρι μέχρι να διπλασιαστεί σε όγκο για να το ψήσει.

Το ψήσιμο: Μοσχοβολούσε η γειτονιά όταν ψηνόταν το ψωμί στον πυρωμένο, με φρύγανα κυρίως, φούρνο που είναι στην άκρη της αυλής μας.

    Αφού το έβγαζε από το φούρνο αναποδογύριζε το ταψί πάνω σε καθαρό τραπεζομάντηλο, το σκέπαζε και το άφηνε να κρυώσει.

Χριστόψωμο Βάρνακας (ΦΩΤΟ: Βάσω Παππά)

Το κόψιμο: Το χριστόψωμο που με τόση επιμέλεια έφτιαχνε η μάνα το έκοβε ο πατέρας, ο νοικοκύρης του σπιτιού, με την ευχή: Χρόνια πολλά σε όλους!

    Όταν ήμουν παιδί μου άρεσε να ξεκολλάω από την επιφάνεια αυτού του ψωμιού τα διακοσμητικά μοτίβα: κατσικάκια, αρνάκια κλπ. Τα έβρισκα τραγανά και πιο νόστιμα από το υπόλοιπο ψωμί.

   Η μάνα βέβαια με φώναζε: «Να σ’ κόψω μια φέτα. Μην ξιπιτσαλιάζεις το ψωμί!»

     Αλλά εμένα δεν μου άρεσε ολόκληρη φέτα, γιατί έχει πολλή ψίχα. Ακόμα και τώρα μ’ αρέσει να «ξεπετσιαλιάζω» το ψωμί και να τρώω κατά προτίμηση το «πανωπέτσι»!

 [Το ρήμα ξεπετσιαλιάζω σημαίνει αφαιρώ την πέτσα του ψωμιού. Έτσι το ψωμί χάνει την ομορφιά του].

Η ευλογία: Σε πολλές περιοχές της Στερεάς Ελλάδας, το πρωί των Χριστουγέννων μετά από τη θεία λειτουργία ο ιερέας περνούσε από τα σπίτια για να ευλογήσει το χριστόψωμο.

   Ο Ρουμελιώτης Λαογράφος Δημήτριος Λουκόπουλος γράφει:

  «Απολώντας η εκκλησία το πρωί των Χριστουγέννων, ο παππάς πάει από σπίτι σε σπίτι και σηκώνει το ύψωμα…

    Μετά ο παππάς παίρνει το  χριστόψωμο, ένα μεγάλο ψωμί που έχει απάνω του κολλημένα η νοικοκυρά κουλουράκια με σχήματα προβατιών, κατσικιών, σταυρουδάκια και μικρά πρόσφορα που τα ονομάζει αρνιά και κατσίκια, παίρνει λοιπόν το ψωμί αυτό, το βάζει στο κεφάλι του, το πιέζει και το σπάζει στα δύο, αν το μεγαλύτερο κομμάτι πέσει κατά το δεξί του χέρι, μαντεύει πως το χρόνο κείνο θα γίνουν πιο πολλά σιτάρια, αν πέσει κατά το αριστερό χέρι, λέει πως θα γίνουν πιο πολλά καλαμπόκια».

    Οι Βυζαντινοί ονόμαζαν «ευλογίες» κάποια αρτοσκευάσματα που πρόσφεραν στην εκκλησία.Πάνω τους υπήρχε  χαραγμένη η φράση: «Ευλογία Κυρίου εφ’ ημάς». Στο Αρχαιολογικό Μουσείο Σάμου υπάρχει πήλινη σφραγίδα για άρτο (7^0ς αιώνας μ.χ.) με την επιγραφή αυτή.

[Παραθέτω φωτογραφία της σφραγίδας από  τη Μουσειοσκευή: «Στα ίχνη … της Γραφής» 2015].

Η διατήρηση του εθίμου:

   Σήμερα ελάχιστες νοικοκυρές στην ελληνική επαρχία ζυμώνουν και «ζωγραφίζουν» το ψωμί των Χριστουγέννων.

  Όμως το έθιμο του άρτου της γιορτής διατηρείται.Το βρίσκουμε στα αρτοποιεία, όπου ευτυχώς οι αρτοποιοί εξακολουθούν και παρασκευάζουν «αρτοποιήματα»!

     Παρατηρώ με χαρά, ότι αρκετές νεαρές νοικοκυρές τα τελευταία χρόνια αξιοποιούν παραδοσιακές συνταγές και τις εξελίσσουν ωραία. Θα μπορούσαν με τη βοήθεια της  τεχνολογίας (πολυμίξερ, ζυμωτή) να δοκιμάσουν να ζυμώσουν και το χριστόψωμο!

    Με αγάπη προτείνω στη διαδικασία της διακόσμησής του να ζητήσουν τη συμμετοχή των παιδιών τους.

    Το άστρο της Βηθλεέμ, η φάτνη με τα ζώα, οι άγγελοι και οι ποιμένες κλπ. είναι στοιχεία που θα μπορούσαν να φιλοτεχνήσουν πάνω στο ζυμάρι τους…

   Έχω εμπιστοσύνη στις νεαρές νοικοκυρές που διατηρούν την παράδοση και τη μεταδίδουν στα παιδιά  τους. Όπως έκαναν οι δικές μας μανάδες… Εξάλλου στη δύσκολη περίοδο που διανύουμε η ελληνίδα νοικοκυρά κρατά γερά το τιμόνι της οικιακής οικονομίας...

  Καλή επιτυχία λοιπόν στα γιορταστικά παρασκευάσματά σας!

     Και με την ευκαιρία αυτού του εθίμου προτείνω να διαβάσετε το χριστουγεννιάτικο διήγημα του Παπαδιαμάντη, με τίτλο: το Χριστόψωμο. 

     Αναφέρεται στο φαρμακωμένο χριστόψωμο που έστειλε η στρίγλα πεθερά «γραία Καντάκαινα» στην αγαθή νύφη της Διαλεχτή…

ΧΡΟΝΙΑ ΠΟΛΛΑ

ΚΑΛΑ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ!

Φωτογραφίες:  

• η κυρά Ρήνα Πολίτη παρασκευάζει Χριστόψωμο και χριστουγεννιάτικα  κουλούρια για τα παιδιά.

 Η αρτοποιός Θεοδώρα Μακρή, προσκεκλημένη από τη Μαρία Αγγέλη παρασκευάζει Χριστόψωμα για τους μαθητές: